Die nuwe brandwag. Tydskrif vir kuns en lettere. Jaargang 1929

[p. 57]

Beskouing by 'n Skilderytentoonstelling van Pierneef.

DIE Afrikaanse skilder, Jacob Hendrik Pierneef, van Pretoria het in Novembermaand 'n tentoonstelling gehou van die afgelope jaar se werk. Pierneef is in Suid-Afrika gebore en tot kunstenaar opgegroei; hy is van Hollands-Suid-Afrikaanse afstamming. 'n Korte tyd het hy gestudeer aan die Rotterdamse Akademie, maar in hierdie land het hy sy weg as kunstenaar gevind. Seker is hy die mees persoonlike skilder, wat uit die Afrikaanse volk voortgekom het en as sodanig word hy deur al die seksies van die volk geken en gewaardeer. Hy is 'n verbasende knap tekenaar (na Europese maatstaf gemeet).

Op hierdie tentoonstelling was daar een ding wat die meeste besoekers opgeval het, - of hul nou ontwikkelde kunskenners was of nie -: dit was die groot verskeidenheid in die manier waarop Pierneef sy onderwerpe behandel het. In die eerste plek was dit 'n verskeidenheid in die tegniese verwerking, al was die hand van die selfde skepper in al die werke duidelik te herken.

Wat is die oorsaak van die verskeidenheid in die tegniek, d.i. in die manier waarop die skilder sy ruwe materiaal, die verfsoorte, die kryt, die potlode, die kwaste, die linne, die papier, die karton gebruik? Wanneer die skilder sy onderwerp gaan weergee, beinvloed die aard van die onderwerp die keuse van die materiaal, en die behandeling van die onderwerp word dan later aangepas by die materiaal wat hy gekies het. Sien b.v. Afbeelding 3. 'n Storm kom op. Die bome staan nou nog onbewoë, diep groen van kleur. Die wind stryk laag oor die gras. Die berge lyk soos die golwe van 'n pêrsrooi see. Daarbo is 'n groot beroering in die massiewe wolke, wat saamtrek rondom die blou plekkie in die lug. Daar's 'n swaar, onweerhoubare beweging in die landskap en alles lyk massiewer en meer tasbaar as gewoonlik. Ons let nou op die manier waarop dit geskilder is. Die ryk, swaar kleure is in breë, rojale streke sonder aarseling doelbewus op die paneel gesit, met die verfstof wat so besonder pas, om 'n massiwiteit, wat maar skynbaar is, uit te druk, omdat die verfstof op sigself skynbaar massief is: swaar, ondeursigtig,

[p. 58]

2.
ROOIPLAAT, Tvl.

ryk van kleur, maar maklik verwerkbaar. Dié materiaal is olieverf. Daar is dus harmonie tussen die stemming van die landskap en die aard van die materiaal.

Daar bestaan 'n waterverftekening van Pierneef, wat eweneens voorstel 'n opkomende storm. Dis op die Springbokvlakte. Groot, statige wolke kom op; die son speel nog op die stamme van 'n paar doringbome op die voorgrond. Hier is die stemming lig en verfrissend, nog voordat die storm losgebars het. Hier het ligte deurskynende waterverf en die sag-gryse lyne die ernstige maar optimistiese stemming in die tekening teweeggebring.

Elke medium het sy eie karakteristieke behandeling. 'n Huis van hout word anders gebou as 'n huis van staal en beton. Wie op see vaar, gebruik 'n ander voertuig as die man wat in 'n woestyn reis. Alleen wie sy middele na hulle eie aard verwerk, behaal die ware resultaat. 'n Belangrike deel van die studie van 'n kunstenaar is kennismaking met die aard van sy middele. Olieverf is 'n vetterige smeerstof. Dis in sy aard dat hy gesmeer wil word. Die olieverf-skilderkuns is vetsmeerkuns. Wie die eeue-oue skilderye sien van die ou meesters, waarop die verf deur die tyd versteen is, sal miskien

[p. 59]

3.
ONWEERSTEMMING.

moeilik die ‘vetsmeerkuns’ daarin herken. Tog het ook hulle daardie aard van die verfstof geëerbiedig. Dis nou nog duidelik te sien in die werke van die kunstenaars wat deur die skilders van vandag nog hemelhoog verhewe word om hulle tegniek, soos Rembrandt en Velasquez.

Waterverf is 'n ligte deurskynende materiaal. Die verfpoeier is hier nie met olie nie, maar met gomwater verwerk. Waterverftekeninge sal dus van natuur 'n ligvloeiende, partymaal 'n deurskynende karakter vertoon.

Kryt is 'n bros, poeierige stof, wat skerp lyne kan gee, maar met die vingers vervryf, tinte voortbring van die diepste skadutone tot die fynste lignuanses, soos geen ander materiaal dit kan nie.

Wie met die pen teken, sal van die skerp omlynde karakter van die inklyn gebruik maak. Potlood gee lyne van 'n heeltemal ander karakter en stemming.

Is dit nou die materiaal wat die eie besondere stemming van die tekening veroorsaak of het die skilder die keus en die gebruik van sy materiaal

[p. 60]

aangepas by wat hy wil uitdruk? Wie sal hier sê wat oorsaak en wat gevolg is? Die twee verskynsels - die manier waarop dit geskilder is en die uitdrukking, die gevoel - bestaan naasmekaar, maar.... in 'n vaste verband. Tegniek en uitdrukking is aanmekaar verbonde, soos orals in hierdie wêreld, stof en gees. Die stof is vir die gees die vat en dis net deur die stof dat die gees vir ons tot werklikheid word. 'n Wisselwerking bestaan dus tussen die gekose onderwerp en die gekose materiaal en dit is dus die oorsaak van die, oppervlakkig gesien, soveel verskillende maniere van werk, wat ons op hierdie tentoonstelling en so baie ander waarneem. -

Die verskil in voorkome van die skilderye is dus nie 'n gevolg van besluiteloosheid van die kunstenaar nie, al hang dit dan gedeeltelik saam met sy sug om te eksperimenteer en om altyd nuwe en by voorkeur beter middels te vind om homself in sy kuns uit te druk.

Die kunstenaar gee in die tegniek sy persoonlike karakter weer. Soos b.v. die karakter van iedere mens in meerdere of mindere mate in sy handskrif weerspieël word. Dit moet egter nie aanleiding gee tot 'n verkeerde gevolgtrekking nie. 'n Skilder wat 'n verbasende knap tegnikus is, wat sy vak goed verstaan, is daarom nog nie 'n groot kunstenaar nie. Die ou skryfmeesters, wat met die verepenne sulke wondere van die skryfkuns verrig het, was mos nie die vernaamste karakters van hulle tyd nie, en die mees karaktervolle mense was gewoonlik maar slegte kalligrawe. Daar's mense wat moeilik praat, maar wat jou ademloos laat luister na die diepe betekenis en die waarheid van hulle woorde, en daar's mense met 'n gladde tong wat bog praat. Dis wel gelukkig as by 'n mens die innerlike waarde gepaard gaan met die uiterlike vaardigheid en so ook by 'n kunstenaar. Dis gelukkig as sy kunstenaarskap gesteun word deur 'n groot kennis van die tegniek, maar hierdie kennis alleen maak nog nie 'n kunstenaar nie.

En daar is kunswerke gemaak, deur skilders wat die wette van die materiale nie volkome geëerbiedig het nie, want - genie staan onder en bo die wet. Maar die wet is daar en ons sien hom vervul in Pierneef se werke:

Die kunstenaar rig hom by die verwerking van sy materiale na hul onderskeidelike aard en is daaraan onderdanig en getrou.

* * *

Op die tentoonstelling was daar 'n sekere seksie skilderye wat deur die meeste besoekers met belangstelling beskou is, soms met bewondering, ook met verwondering en verbasing, en deur sommige onder duidelike blyke van afkeer. Dit was die afdeling wat genoem is kubisties of futuristies - name wat baie misbruik word vir alles wat in die skilderkuns sig vreemd of onbegryplik voordoen. (Sien afb. 4 en 5.)

[p. 61]

4.
BOSVELD

Die mees naturalistiese afdeling het die mees algemene waardering gehad. Ook die tekeninge wat daar was. Hier is dit dat Pierneef se ‘handskrif’ hom die duidelikste vertoon. Ons kan hier die woord ‘handskrif’ ook letterlik opvat, want wie 'n brief van Pierneef gesien het sal daarin die lyne herken, wat sy tekeninge so onderskei. Daar was in die tekeninge nie 'n lyn teveel nie. Die skilder het ekonomies gewerk. Hy sit neer net wat nodig is om by die beskouer die indruk te wek wat hy bedoel het. Uit die gaotiese veelheid van die natuur het die skilder uitgesoek wat die gewone mense-oog nie onderskei nie. Aangebore gevoeligheid en lewenslange oefening het dit vir hom moontlik gemaak. Later herken ook die ongeoefende oog daardie lyne en kleure buite in die natuur en die mense sê: ‘Dis soos 'n landskap van Pierneef!’

Die skilder het die natuur dus nie weergegee soos sy oog dit sien nie, dog soos sy gevoel en verstand dit wil opvat. Dit geld vir sy lyne sowel as vir sy kleure, vir sy tekeninge sowel as vir sy skilderwerk.

Hoe is nou die skilder in party van sy werke (wat hy bymekaar gehang het, los van die ander) so ver van die natuur ‘afgedwaal’?

[p. 62]

Elke prent vul 'n vlak waarvan die sykante in 'n bepaalde verhouding tot mekaar staan. Maar die vlak bestaan nie net uit die sykante nie. Uit die sykante en hoeke kan lyne en punte afgelei word, wat vir die bepaalde vlak karakteristiek is: in die eerste plek die diagonale, hul snypunt, die lyne deur die snypunt ewewydig met die sykante, lyne wat die ontstane hoeke verder verdeel, ens. Die lyne en punte vorm nou die basis waarop die komposiesie, die plasing van die onderdele in die vlak berus. Hulle is duidelik te sien in afbeelding 4. Die skilder gebruik hulle bewus of onbewus. In elke naturalistiese skildery met 'n goeie komposiesie kan mens uitvind hoe die hooflyne en punte van die voorstelling saamval met hierdie meetkundig afgeleide lyne en punte. Meestal sal die skilder dit onbewus gedoen het. Sy gevoel vir ritme het hom daartoe gelei. Dis duidelik dat die ou Italiane dit bewus toegepas het. In Rafael se portrette is die oog, wat die digste by die beskouer is, geplaas in die top van die driehoek, wat op die grondlyn opgerig is. Die driehoekige komposiesie van die meeste van sy Madonna-skilderye is bekend genoeg. Partymaal kan mens 'n wonderlik ingewikkelde komposiesie-stelsel by die ou Italiane en Spanjaarde aanwys.

Nou kan hierdie ritmiese verdeling, waarvan die lyne van die voorstelling min of meer afwyk, dog in hoofsaak saamval, die doel van die skildery word. Met die toonwaardes en kleure tesame sal dit dan, los van die voorstelling van die natuur, die siel van die beskouer kan beroer, soos musiek dit kan doen, sonder dat dit 'n natuurvoorstelling is.

Die ritme van die lyne, kleure en toonwaardes sal die gevoel raak soos musikale ritme dit doen.

Sal ons dan nie meer 'n natuurlike voorstelling op 'n skildery nodig hê nie? Sal skilderkuns dan soiets soos musiek kan word? Sonder twyfel sal die geometriese ritme sonder 'n begeleidende natuurlike voorstelling by toegepaste versiering op vlakke en mure, op voorwerpe, in die toekoms die menslike gevoel beter voldoen as die verwronge blomme en diere wat totnogtoe gewoonlik gebruik is. Daarop wys die moderne boukuns, die strengheid en saaklikheid van alle moderne voortbrengsels van die tegniek. Bevredig die moderne draagbare grammofoon ons estetiese gevoel nie beter nie as die ander soort waar die klank uit 'n enorme, kleurig beskilderde bloemekelk tevoorskyn gekom het nie? Kan ons 'n ewentuele versiering daarvan anders voorstel as in die vorm van 'n streng geometriese ornament?

Miskien sal ook die skilderkuns onderwerploos kan word en ons gevoel bevredig. Dat dit moontlik is bewys die skilderye van Mondriaan. Hulle is konsekwent onderwerploos.

In afbeelding 4. sien ons die skildery wat byna elke besoeker mooi gevind het, al was die komposiesie daarin opvallend. Soiets was tog voor

[p. 63]

5.
STUDIE IN BLOU.

vyftig jaar nie moontlik nie! In so'n kort tyd is die kunsappresiasie al soveel verander.

Van afbeelding 5. was dit veral die harmonie van die kleure, van die blou en liggeel tinte van die lug met die bruin skakeringe in die voorgrond wat 'n indruk van verheffing en rus teweeggebring het.

Gaan Pierneef in sy volgende werke in die rigting nie sover nie, dan sal hy die baie mense bevredig wat No. 4. so geniet het; gaan hy nog verder dan vervul hy die wens van diegene vir wie No. 5 tweeslagtig is, deurdat die geometriese bome nog natuurvoorwerpe wil voorstel.

* * *

Hoe skoon die uiterlike vorm, die lyne en die kleurvlakke op hulself en hul verhoudings mag wees, is hul tog nooit doel in hulself nie, maar altyd middel. Middel om vir ons wat verborge is, openbaar te maak n.l. 'n aansig van die waarheid. So is elke uiting van kuns een van die eindelose getal vorme, waarin die waarheid sig vertoon, vorme wat verskil volgens tyd of

[p. 64]

plek. Daar sal ooreenkoms wees tussen die vorme by kunstenaars, wat na die gees gemeenskaplike trekke het en daarby aan hulself getrou is en dit sal duidelik blyk waar hul behoort tot éen volk en hulle persoonlikheid dus uit éen volk voortgekom het. Dit sal die maklikste en suiwerste waar te neem wees vir wie behoort tot 'n ander tyd en 'n ander volk. Daar's in die laaste tyd baie gepraat oor hierdie onderwerp: nasionaliteit en kuns. En die slotsom is: ons moet 'n eie nasionale kuns hê. Dis begerenswaardig vir 'n volk om 'n eie kuns te besit. Maar kan ons dit nou skep? Begin ons dan nie aan die verkeerde end nie? Wanneer ons kunstenaars opreg is en getrou aan hulself, dan sal hul getrou wees aan hul volk en dan sal hul natuurlikerwys nasionale kuns voortbring. Dan kan hul ook maar die vorme van vreemde volkere bestudeer en selfs aanvaar. Dan sal die nasionaliteit, die volkskarakter van die kuns nie verlore gaan nie. Domme, karakterlose navolging van vreemde maniere is die dood van die kuns. Vierhonderd jaar gelede het die uiterlike skoonheid van die Italiaanse kuns baie Noord-Europese kunstenaars tot navolging verlei. In groot getalle het hulle na Italië getrek, na die land van Rafael en Michel Angelo. Hul was diep onder die indruk van die Italiaanse kuns toe hul na hul eie land teruggekom het. Toe het hulle op Italiaanse manier geskilder en hul het minagting gehad vir die ruwe, onbeskaafde werkmetodes van die wat nie in die land van belofte gewees het nie, en hul is bewonder en vereer deur die matigstes van hul tyd. Maar die tyd het ook hier weer geskif en die waarheid openbaar gemaak. Nou is dit diegene wat tuis gebly het of wat onberoerd in die vreemde land hulself gebly het, 'n Rembrandt of 'n Pieter Breugel, wat as die grootste kunstenaars van hul tyd geld.

Die lewenswette van gister geld ook vir vandag. Oefening van oog en hand sal die kunstenaar in vreemde streke kan kry, maar altyd sal 'n ware kunstenaar getrou wees aan die ware aard van sy volk. Dan het hy die reg om daarby sy eie wette te volg en indiwidueel te wees.

So ken ons Pierneef uit die werke wat hy ons laat sien. Dis verblydend om so'n oorspronklike talent uit die Afrikaanse volk te sien verskyn. Dis ook verblydend dat die Afrikaanse volk sy eie aard in die kuns herken en die kunstenaar waardeer. Mag hy nog lank en vrugbaar vir sy volk werksaam wees.

P.A. Hendricks.