Die nuwe brandwag. Tydskrif vir kuns en lettere. Jaargang 1929

[p. 46]

Lugkastele.

DIE saak is bekend. Solank as daar 'n mensheid bestaan het, is daar lugkastele gebou; en nieteenstaande alle teleurstellinge sal hulle bly gebou word, solank as die mensheid sigself bly, en in onverwoesbare optimisme in hulle fantasieë sal realiseer wat in die werklikheid aan die wense nie beantwoord nie. Hulle is gebou in die aantreklike vorm van die hooggespanne verwagtinge wat die opkomende jeug van die lewe koester, maar ook in die groteske vorme van 'n titaniese oormoed wat die ‘oppermens’ hemel en aarde van plek wil laat ruil. So oud as die mensheid. Die Sumeriese koninkies van die Eufraat- en Tigrisvlakte uit die verre dae van 3000 v.K., sodra hulle hulle mag buite die grense van die stamland gaan uitbrei het, voer die tietel van ‘koning van die vier wêrelddele’ en maak aldus aanspraak op die wêreldheerskappy, en 'n paar duisend jaar later gaan die konings van Assierië hulle voorbeeld navolg en laat hulle ‘koning van die heelal’ benoem - al moet hulle ook jaar aan jaar die swaarste oorloë voer met ander bewoners en maghebbers van hulle ‘heelal’. Die edele ketter-koning van Egipte, Amenhotep IV, uit die veertiende voorkristelike eeu, het gedroom dat hy deur naamsveranderinge die ou gode wat eeuelank die godsdienstige gevoelens van die volk beheers het, sou kan afskaf, en die deur hom so toegewyde en geesdriftig vereerde sonnige Mag sou kan laat alleenheerser word oor die harte van sy volk. Eva, ‘die moeder van al wat lewe’, het haarself al sien sit as hemelkoningin op die troon naas die Ewige; nog is daar wel wat meen dat, as maar eenmaal die regeermag in vrouehande lê, die paradystyd aanmerklik naderby sal gekom het. Die mense wat 'n toring gaan bou het ‘welks opperste in den hemel zy’, was nie so veel dwaser as die man van teenswoordig wat hom na die maan wil laat skiet nie.

Die saak is bekend. Maar hoe het die mense daartoe gekom om daardié naam aan die saak te gee. Van ‘lugkastele bou’ of ‘kastele in die lug bou’ praat alle beskaafde volke van Westelike Europa, Engelse en Franse, Italiane en Nederlanders, en reeds die ou Romeine het so gesê as hulle van hersenskimme en te grootste verwagtinge gehoor het. Vanwaar die beeldspraak?

Aan almal is by name bekend die groot versameling van Arabiese ververtellinge gangbaar onder die tietel: Die duisend-en-een nag. Hoewel in die Arabiese taal oorgelewer, is die verhale seker nie almal van Arabiese oorsprong nie; die meeste van die ouere vertellinge uit die groot versameling is

[p. 47]

waarskynlik uit Indië afkomstig en vertoon 'n Ariese gees in hulle fyn poëtiese struktuur. 'n Twede groep is egter ongetwyfeld Semietiese werk en afkomstig van die bedrewe verhalers van Bagdad; terwyl 'n derde groep sy ontstaan sal gevind het in die Mohammedaanse kringe van Kaïro. Reeds in die middel van die agste eeu vind ons die verhale in omloop, maar eers later en langsamerhand is die groot versameling tot stand gebring, waaraan verskillende geslagte agtermekaar gewerk het. So het omstreeks 1400 die versameling in Egipte die grootte en vorm gekry waarin die Westerse volke dit leer ken het.

Een van die verhale wat later in die versameling ingekom het, is dié van die wyse Haikaar en sy ondankbare leerling, sy aangenome kind en suster se seun, Nadan. Haikaar, visier en raadgewer van Sanherib, die koning van Assierië, het geen kinders gehad nie, nieteenstaande sy sestig vroue en sy gedurige gebede tot die gode, maar kry tenslotte deur 'n hemelstem die raad om sy susterskind Nadan te adopteer. Hy laat die kind deur ag voedsters en versorgsters grootbring, en as hy self oud word, stel hy hom aan die koning voor as sy opvolger in die amp. Na die goedkeuring van die koning begin Haikaar met die opleiding van Nadan. Die onderwys word gegee in die vorm van 'n sewentigtal spreuke, wat meermale baie ooreenkoms vertoon met die Bybelse Spreuke van Salomo. Dan trek die ou wyse hom terug uit sy amp en sy sake, en laat die bestuur van huis en hawe oor aan sy pleegkind. Nadan, egter, blyk 'n ondankbare leerling en 'n ontaarde seun te wees; soos die bose dienskneg in die gelykenis (Matth. 24:45 vv., Luk. 12:42 vv.) begin hy ‘de knechten en de dienstmaagden te slaan, en te eten en te drinken met de dronkaards’. Hy belaster sy oom waar hy maar kan; en daar bly vir Haikaar g'n ander uitweg nie as om met die toestemming van die koning die seun weg te jaag en in sy plek sy jonger broer te adopteer. Nou begin egter eers reg die moeilikhede. Nadan intrigeer teen sy oom soveel hy kan, totdat dit hom deur valse diplomatieke briewe geluk om Haikaar by die koning in verdenking te bring van hoogverraad. 'n Offisier van hoë rang word gestuur om aan Haikaar die doodvonnis te voltrek. Die offisier blyk 'n ou vrind van hom te wees, en so word 'n slaaf in sy plek in Haikaar se klere gedood, die ou wyse self egter in 'n gat in die grond by die drumpel van sy huis verberg en heimlik in die lewe gehou. Volk en koning treur oor die groot verlies wat die land moes ly; en as die naburige koninge hoor van Haikaar se teregstelling, begin hulle moed te kry om teen Assierië op te tree, wat hulle tydens Haikaar se lewe nooit gedurf het nie. Die koning van Egipte stuur 'n brief na Sanherib, vir die vorm in die mees vriendelike bewoordinge, maar blykaar gemeen as 'n aanleiding om moeilikhede te skep. In hierdie brief herinner die Egiptiese koning die Assieriese ‘aan die vrede en die welsyn en die mag en die eer wat ons besonder vir U, my geliefde broeder

[p. 48]

Sanherib, toewens. Ek het gewens om 'n kasteel te bou tussen die hemel en die aarde, en ek wens dat U vir my sal stuur 'n wyse, kundige man uit U omgewing om dit vir my te bou, en om al my vrae te beantwoord. As U vir my so'n man sal stuur, sal ek insamel en vir U stuur die inkomste van Egipte vir drie jaar, maar as U vir my nie 'n man stuur wat al my vrae sal beantwoord nie, dan moet U insamel en vir my stuur die belastinge van Assierië vir drie jaar.’ Sanherib is oor hierdie brief tegelyk verbaas en vertoorn; hy raadpleeg sy wyse, waarsêers en sterrekundiges, maar niemand weet uitkoms nie. Almal erken dat alleen Haikaar in staat sou gewees het om die moeilikheid op te los. As die koning van sy troon af en in die as gaan sit het, kom die offisier wat Haikaar moes teregstel maar dit nie gedoen het nie, die ware toedrag vertel. Haikaar word ontbied, en in al sy ellende met lang hare soos van wilde diere en naels soos arendskloue, vuil en verkommerd voor die koning gebring; hy word begenadig, met die kleed van die koning self begiftig, en na 'n veertig dae van rus verskyn hy in sy ou glorie aan die hof. Die koning vertel hom dan van die brief uit Egipte, en Haikaar neem aan om aan die versoek te voldoen. Hy gaan terug na sy huis en gee bevel aan jagters om twee jong arende te vang, en hy beveel wewers om twee kabels te maak elk tweeduisend el lank, en aan timmermans bestel hy om twee groot kaste te maak. Dan neem hy twee klein seuns, voed hulle en die arende elke dag goed met lamsvleis, en leer die seuns om op die rug van die arende te ry, elke dag 'n bietje hoër, deurdat hy elke dag die kabels 'n bietjie verder laat vier, totdat hulle die volle tweeduisend elle bereik het. As hulle aan die sport gewoon geword is, sê hy vir hulle dat, as hulle daar hoog in die lug swewe, hulle moet skreeu: ‘Bring vir ons kalk, bring vir ons stene, dat ons kan bou die kasteel vir die koning, want ons het niks te doen nie’. As alles voorberei is, word dit aan Sanherib vertoon, wat verbaas is oor die wysheid van sy ou visier. Hierna word hy afgevaardig na die koning van Egipte, wie se guns hy al spoedig win deur sy verstandige en sierlike taal, deur die pragtige vergelykinge wat hy vyf dae agtereen weet te vind vir die telkens anders aangeklede koning en sy hofstaat, totdat die groot dag kom waarop die wens van die Farao, in die brief geuit, sal vervul moet word. Uit die twee kaste wat hy saamgebring het, laat Haikaar die arende kom, vasgebind aan die lang kabels, en die vertoning geluk heeltemal na die program. As die twee seuns hoog uit die lug om kalk en stene skreeu, sê die koning dat hy die plan om 'n kasteel te bou opgegee het; waarby Haikaar nog triomfeer dat, as sy heer die koning van Assierië hier was, hy verskeie kastele in 'n enkele dag sou gebou het. Nog ander bewyse van sy gevatheid in die oplossing van strikvrae weet Haikaar te gee, totdat hy met eer en geskenke oorlaai terugkeer. By sy terugkoms word die ontaarde seun Nadan aan hom oorgegee, deur hom gevange gesit in 'n donker hok by die huisie, en telkens

[p. 49]

as die ou visier daarlangs kom, werp hy vir die onverlaat 'n woord van verwyt toe, mees in die vorm van vergelyking met 'n dier of monster, 'n veertigtal waarvan die verhaal vermeld, en waarvan verskillendes gangbare spreuke is in die ou Oosterse wêreld. Voordat Nadan, deur hierdie verwyte tot berou gebring, vergewing kan kry, bars hy uitmekaar en sterwe.

Hierdie verhaal het 'n baie groot verbreiding gevind, en was veral in die ou Kristenheid baie geliefd. Daar bestaan 'n Sieriese resensie van, wat waarskynlik ouer is as die Arabiese, daarnaas nog 'n Etiopiese en Nu-Sierise, 'n Armeense en Oud-Turkse, en 'n Slaviese wat waarskynlik op 'n verlore Griekse teruggaan. In die lewe van Aesopus, die Griekse fabeldigter, is die geskiedenis van Haikaar verwerk, en voorgestel as lotgevalle van die digter by sy verblyf in Babilonië en Egipte. In die Talmud kom die verhaal van die lugkasteel voor as 'n slimmigheid van 'n rabbi, Josua ben Chananja, uit die tyd van keiser Hadrianus (117-138 n.K.), waarmee hy Griekse wyse oortroef. So blyk dit dat die verhaal reeds eeue ouer is as die bewerking daarvan in die Duisend-en-een nag. Die Apokriewe Bybelboek Tobit ken ook reeds die naam en die hoofpunte van die geskiedenis; hiermee blyk die gegewens al tot in die twede voorkristelike eeu terug te gaan. Die vermoedens van die geleerdes dat in die Haikaar-verhaal baie ou Oosterse gegewens verwerk is, het 'n skitterende bevestiging gekry deur die vonds van Arameese papyri op die Nyleiland Elefantine in 1906-1908, waar temidde van briewe en juriediese oorkondes uit die regering van die Persiese koning Darius II (424-404 v.K.) op elf papierusvelle 'n groot deel van die verhaal teruggevind is, in 'n veel minder fantastiese vorm, in die algemene beskawingstaal van daardie eeu, die Aramees, 'n vroeëre vorm van Sieries. Hier blyk ook dat die name van die hoofpersone oorspronklik Assieries-Babilonies gewees het, en dat die hoofpersoon Achiqar (spr.: Agikar) was, die ‘skrywer’ van die Assieriese koninge Sanherib en Asarhaddon. Die naam van die gerigsvoltrekker in die roman is dieselfde as van 'n hoë waardigheidsbekleër van Sanherib se tyd, wat histories nagewys is.

Van die verhaal wat eintlik die omlysting van die beide spreukegroepe vorm, is in die Arameese resensie slegs die aanvang tot die dreiende teregstelling van die hoofpersoon bewaar, sodat die verhaal van die lugkastele daarin nie voorkom nie. Dit bly egter moontlik dat ook hierdie trek tot die oudste vorm van die geskiedenis behoor het, en miskien sal latere vondse die bewys gee dat reeds in die vyfde en vroeëre eeue van die voorkristelike jaartelling die mense nie slegs in oordragtelike sin lugkastele gebou het nie, maar ook net soos die beskaafde volke van ons eeu van ‘lugkastele bou’ gepraat het. Ons lewe in menige opsig van die erfenis wat uit die Ou Ooste aan ons oorgelewer is.

B. Gemser.