Die nuwe brandwag. Tydskrif vir kuns en lettere. Jaargang 1929

[p. 38]

Die Skuld-probleem in die Attiese Tragedie.

DIE kunskritiek ag dit noodsaaklik dat die katastroof van 'n treurspel vir die toeskouers aanneemlik of verklaarbaar gemaak sal word deur die aanwesigheid van tragiese skuld by die lyer, d.w.s. dat die eienaardighede van sy persoonlikheid oorsaak of tenminste noodsaaklike aanleiding moet wees van die ramp.

Eintlik is die vereiste meer prinsipieel, naamlik dat die tragiese katastroof as noodwendig moet aangevoel word en nie as 'n blote toeval nie. Maar die gewone wyse waarop dié noodsaaklikheid of noodwendigheid verseker word, is deur dit sielkundig te fundeer.

Daar is egter 'n dieper faktor van noodwendigheid ook in die tragedie, en dit is die ewige lotsbeskikking, metafiesies of teologies opgevat. Dié vorm meestal die agtergrond van die psigologiese noodwendigheid, maar kan dit soms heeltemaal oorskadu.

Die regte verhouding tussen hierdie twee faktore is 'n probleem waar die mensheid altyd mee geworstel het; die Heilige Skrif is daar ook vol van. In die dogmatiek is dit die vraagstuk van Predestinasie en Persoonlike Verantwoordelikheid.

Ook die Attiese Tragedie berus op hierdie lewensprobleem. En die oplossing daaraan gegee, vertoon verskeie skakeringe, vanaf die teologies-psigologiese deur die metafiesiese en die metafiesies-psigologiese tot die suiwer-psigologiese.

As ons nou egter hier daaroor 'n paar gedagtes gaan neerskryf, dan geskied dit in die volle besef dat die Attiese Tragedie dikwels nie tragies is nie, en dat die motief van baie tragedies onduidelik is weens die verlies van hulle aanvullingstukke, naamlik in die geval van die sogenaamde trilogieë, en verder dat die oorgrote meerderheid van die produksie verlore gegaan het.

Die leser word dus vriendelik versoek om daarmee rekening te hou dat hy te doen sal kry met generalisasies op onvoeldoende gegewens, hoewel ons goeie rede het om aan te neem dat die beskikbare en bruikbare gegewens min of meer verteenwoordigend is van die totaliteit.

[p. 39]

Die eerste groot Attiese tragedie-digter van die vyfde eeu voor Kristus, Aischulos, sien die godheid as die onontkombare handhawer van geregtigheid, wat die goddeloosheid besoek van geslag tot geslag! Dit is die eintlike tema van sy dramaturgie, hoewel hy ook oog en hart het vir die menslik-ontroerende van verset teen die godheid.

Hierin verteenwoordig hy die godsdienstige reinheidsbeweging wat in die sesde eeu sterk opgeleef het in die oostelike dele van die Griekse wêreld en spoedig ook in die weste. Sy kuns verraai duidelik 'n profetiese tendens.

Aischulos motiveer egter die vergelding ook psigologies, nie alleen ten opsigte van die persoonlike of oorgeërfde skuld wat psigologies gewortel is nie, maar ook wat betref die prosedure van die vergelding. Dat Agamemnoon deur die hand van Klutaimestra val, is nie toevallig nie, dis nie maar net 'n abstrakte godsbeskikking nie, dis ook sielkundig noodwendig.

Hy lê egter geen besondere nadruk op die sielkundige ontleding nie. Vir hom beheers die teologiese interesse die toneel, en sy artistieke krag is hoofsaaklik 'n lieriese neerslag van die goddelike geregtigheid.

Tragiese skuld by Aischulos is sonde. Sy opvolger en mededinger, Sophokles, is van 'n ander gees, soos hy ook van 'n ander inbors is. Die geestesbeweging van sy tyd was meer georiënteer op die menslike faktor, selfs tot negering van die goddelike toe.

Sophokles vertoon die invloed hiervan, maar handhaaf die oorgelewerde geloof in 'n goddelike wêreldbestuur. Dit is egter nie die geregtigheid hiervan wat hom veral aangryp nie, maar die huiweringwekkende oormag daarvan. Dis vir hom of die godheid regeer volgens wette wat ons nie begryp nie, en die opstrewende mens vernietig sowel deur die mens se geregtigheid as deur sy onreg. Hy sien die mens in sy vermeende pligsbetragting of in 'n botsing van pligte altyd swak en onveilig teenoor die goddelike oormag, veral onveilig namate hy meer selfbewus is. Deemoed en nederigheid is sy enigste behoud.

Dit egter verwek by hom geen opstand nie; nee, hy vind sy rus en sy geluk in neerbuigendheid. Desnietemin is die mens vir hom 'n pragverskyning wat hy liefdevol ontleed sowel in sy krag as in sy swakheid, maar veral in sy baatlose siele-adel.

By hom veral werk die goddelike noodlot langs die kanaal van die menslike psiege, hoewel dikwels sonder dat die mens as sedelik of godsdienstig skuldig aangesien word. Die godheid gebruik die karaktereinaardighede teen sy slagoffers om hulle te vernietig, nie juis by wyse van vergelding vir ongeregtigheid nie.

Antigone val deur haar hooghartige nastrewing van die goddelike geregtigheid, Oidipus deur sy voortvarende weetgierigheid.

[p. 40]

Tragiese skuld by Sophokles is onerkende menslike swakheid. By Aischulos kom die versoening deur straf, by Sophokles deur belydenis van nietigheid. Die proses van versoening is by Aischulos hoofsaaklik 'n regsproses, by Sophokles 'n psigologiese proses. Hy is dan ook die grootmeester van geraffineerde karakterontleding, al is dit meer van karaktertiepes as van indiwidualiteite.

Teen die end van die 5e eeu egter is die politeïse filosofies ondermyn by die leidende geeste, en die oorgelewerde opvatting van die godsregering in stryd met die verligte sedelikheidsbesef. Religieuse geeste verkeer in die stryd van opstand teen die oorgelewerde geloof en die ontwikkeling van 'n nuwe geloof. Baie versink in sinisme en skeptisisme, enkeles styg op tot 'n vaagbelynde henoteïsme, 'n groot aantal vind vrede in 'n nuwe panteïsme.

Die invloed van hierdie geestesstryd het Euripides, die jongste van die groot driemanskap, tenvolle ervaar. Die politeïstiese wêreldbestuur is vir hom 'n intellektuele en sedelike gruwel, al moet hy noodwendig daarvan gebruik maak as die oorgelewerde raamwerk van sy kuns-genre. Hy word dan ook nooit moeg daarvan om die mitologiese voorstellinge te hekel nie. Hy besef dat daar iets beters moet wees, dat die godheid regverdig en heilig en goed moet wees. Maar helderheid het hy nie. Positief kom hy nie veel verder nie, as tot 'n verheerliking van die goddelike skoonheid van die lewe in al sy verwarring en ellende.

Die mens met sy hartstogte en ideale is vir hom die enigste houvas wat hy het, want hy sien iets goddeliks, iets van onverwoesbare skoonheid in die menslike psiege, wat te meer tot openbaring kom na mate die noodlot hom met harder slae beuk.

Skuld? Ja, wie is skuldig: god of die mens? In elk geval die mens se lot is 'n gevolg van sy lewe, van sy karakter; of dit 'n regverdige gevolg of selfs 'n godbewerkte gevolg is, dit weet hy nie.

Daarom is die spel van menslike hartstogte en menslike vernuf vir Euripides 'n passie. Dit is die strydveld waar sy siel in opgaan.

En as die uitslag ellende is: moord, ontug, smart en dood, dan is dit nie al nie. Want daar is 'n skoonheid in wat onverganklik is, 'n skoonheid wat náglans en násing in Euripides se poësie.

Tragiese skuld is by hom wesenlik antroposentries, al mag die inkleding, wat hy moes oorneem uit sy stof, 'n teosentriese skyn vertoon. Dit is vir hom menslike hartstog, van watter aard ook al, rein soos by Hippolutos of sieklik en verdraaid soos by Medeia.

Die versoening van die konflik is by hom slegs potensieel teologies; eerder is dit metafiesies. Maar hoofsaaklik is dit esteties-religieus. Die

[p. *3]

FANIE ELOFF.
KOPSTUDIE J.H. PIERNEEF (Gips).

[p. 41]

lydingskoonheid is vir hom nie alleen 'n objek van estetiese ontroering nie; dit is bykans 'n objek van godsdienstige verering.

Hoe dit sy, Euripides se antroposentriese realisme gee 'n sekere gebrokenheid aan sy lewensbeskouing en aan sy kuns, wat sterk afwyk van die klassieke ideaal, maar juis daarom te meer die moderne mensheid se liefde vir hom gewen het.

Ook ons, ook meer en meer in Suid-Afrika, sweef tussen twee wêrelde in; ons kan nie een van die twee heeltemal loslaat nie, maar kan ook nie aan een van die twee ons volle hart gee nie, hoewel die eindige en menslike ons geweldig trek.

Hoe sal dan ons toekomstige Suid-Afrikaanse drama die versoening veraanskoulik, Aischuleïes, Sophokleïes of Euripideïes?

L.J. du Plessis.