Die nuwe brandwag. Tydskrif vir kuns en lettere. Jaargang 1929

[p. 8]

'n Nuwe Element in ons Letterkunde.

'N JONG LETTERKUNDE kan nie samegesteld wees nie. Die skrywers sing selde vir hulleself: hulle skryf om gelees te word. Hulle is begenadigde enkelinge wat onwillekeurig optree as vertolkers van die smart, die vreugde, die hoop en verlange van die groot massa. Daarom rig hulle hul onwillekeurig tot hulle leserpubliek; maar deurdat hulle gebore kunstenaars is en wat die massa beroer, eerder en beter aanvoel as die gewone sterfling, moet hulle onwillekeurig die sake en onderwerpe aanraak wat weerklank vind in die gemoed van die groter publiek. Juis daarom is kuns in 'n groot mate 'n afspieëling van wat daar in die maatskappy aangaan. Maar dis meer die belangstelling van die denkende en doelbewus-lewende deel van die nasie wat deur die kunstenaars vertolk kan word.

Kan 'n beginletterkunde dan anders as prakties en lerend wees? Dis juis in die nuttige wat die volk belangstel en waaraan hulle behoefte gevoel. Die kunstenaar sou nie aan sy doel beantwoord as hy hoë vlugte neem nie. Hy sou nie begryp word nie; hy sou die massa op wie hy moet staatmaak, wat hy wil beinvloed deurdat hy hom uitspreek, vervreem en hulle nie met ideale kan besiel nie. Die kunstenaar sou m.a.w. deur sy eie toedoen sy doel misloop.

Vreemd is dit daarom nie dat die geskiedenis so 'n belangrike rol in ons letterkunde speel nie. 'n Mens merk dit in die opflikkering van die Afrikaanse beweging as gevolg van oorloë en gerugte van oorloë. Dink aan die Eerste Vryheidsoorlog, die Jameson-inval, die Twede Vryheidsoorlog, die Rebellie. Die Eerste Vryheidsoorlog vind dadelik weerklank in die gediggies van C.P. Hoogenhout en ds. S.J. du Toit. Die onmiddellike en ver verlede het die belangstelling van die meer doelbewuste publiek gaande gemaak, en die leiers het gevoel dat hulle aanknopingspunte in die roemryke verlede moes soek; dit moes die bron van besieling wees. Dit moes tot dade prikkel, want daar was juis 'n skreiende kontras tussen die demoraliserende hede en die geïdealiseerde verlede.

Maar die geskiedenis kon nie alles wees nie. Dit moes net 'n ontwaking, 'n herlewing veroorsaak. Dan sou die daaglikse lewe sy eise laat

[p. *1]

FANIE ELOFF.
LIEFDESMART (Marmer).

[p. 9]

geld saam met die wisselende politieke toestande en die godsdienstige en ander elemente.

Die skrywers van die Twede Beweging moes op hierdie weg voortgaan.

Daar was die groot leed van die oorlog wat moedeloos gemaak en tot onverskilligheid gevoer het. Dié moes weggewerk, dié moes so ver moontlik geobjektiveer word. Die eenheid van al die geploeter van die Afrikaner in die verlede, ook die jongste verlede, sou dan uitkom en die kannie-dood eienskap van ons nasie demonstreer. Dit sou met moed besiel, wat dalk in dade oorgesit kon word. Dan eers kon die doodgewone onderwerpe, wat altyd by ons is maar hulle nooit aan ons opdring nie, die belangstelling èn van die skrywers èn van die lesers gaande maak. In dié gees was baie van die eerste werk van Celliers, Totius, Leipoldt, De Waal, Malherbe, en later van Bruggen. Die Rebellie, en die terugslag wat hy bewerk het, was 'n uitstekende voedingsbodem vir hierdie historiese motief in ons letterkunde.

Van 1914 het die Afrikaanse Beweging met versnelde pas vorentoe gegaan. As offisiële taal het Afrikaans die een vesting na die ander ingeneem; die letterkunde het hiermee probeer tredhou. Dat die letterkunde meer samegesteld geword het, was natuurlik. Die daaglikse lewe en die natuur het van die begin Eugène Marais, Celliers, Leipoldt, Malherbe, Joubert e.a. aangetrek, maar van nou af het die stroom in breedte en diepte toegeneem. Dit kon ook nie anders nie, as dit waar is dat letterkunde in seker mate 'n spieël van die lewe is. Die skrywers van die ouer sowel as jonger geslag van die Twede Beweging was gestudeerde mense, en hulle het lesers gehad wat hulle gewaardeer het. Anders as in die geval van die Eerste Beweging, wat by die minder ontwikkelde publiek steun gevind het, moes die skrywers nou veral rekening hou met die groeiende leserskring uit die ontwikkelde Afrikaners, en jong Suid-Afrika het jaarliks die geledere laat swel.

Dit was onder hierdie omstandighede nie meer genoeg om veral met ‘gister’ besig te wees nie. Nee, die jeug leef in die toekoms; en die lokkende toekoms, waarin hulle ideale verwesenlik moet word, het vir hulle meer aantrekkingskrag. Van die hede kon hulle egter ook nie loskom nie. Naas die geskiedkundige motief wat, hoe langer hoe meer, gebeurtenisse uit die verlede in sy kring van belangstelling, ook uit die ver verlede betrek het, moes die gewone lewe veral besiel. So beoefen Frans van den Heever, J.R.L. van Bruggen, A.D. Keet en Wassenaar en later Visser meer en meer die minnedig. Maar ook die natuur en die nasionale drome bly hulle gedeelte opeis.

In ons dramas, maar veral in die prosaverhaal, word daar meer en meer aandag gewy aan gebeurtenisse en voorvalle uit die daaglikse lewe, uit die onmiddellike omgewing. Hiervan is die novelle die belangrikste. Dink aan ‘Japie’ van J.R.L. van Bruggen, ‘Onder die Olyfboom’ van E.

[p. 10]

Fichardt, ‘Die drie Dogters’ van P.R. Gauche, ‘Die Burgemeester van Slaplaagte’ deur Jochem van Bruggen, ‘Onder bevoorregte Mense’ van Marie Linde, ‘Eensaamheid’ deur Eva Walter, ‘Oogklappe’ deur Meg Ross, wat kort daarna verskyn het. Later het nog enkele verdienstelike romans verskyn, nl. ‘Die Meulenaar’, 'n plaasroman uit die Westelike Provinsie, deur dr. D.F. Malherbe, ‘Dina en Lalie’ van Marie Linde, ‘Ampie II’ van Van Bruggen, en ‘Langs die Grootpad’, 'n plaasroman uit die Vrystaat, deur C.M. van den Heever.

In 'n paar van die werke speel die arm-blanke 'n vername rol, maar die plaaslewe begin gelukkig ook meer aandag geniet. Een van die vername motiewe is egter die botsing tussen oud en nuut. Dit kon ook nie anders nie. Toestande het so verbasend snel verander dat ons in 'n uiters kort tydjie van 'n landelike tot 'n fabrieksmaatskappy ontwikkel het. Afgesien van die gewone behoudendheid van die ouer geslag, moes dit onder sulke omstandighede baie meer verskerp word. Dis nou nie meer die natuurlike konserwatisme van die ouers, soos die kinders dit sien nie, maar dis die behoudendheid van die ouer geslag in die landelike maatskappy teenoor die jongeres wat hulle, wat vrysinnigheid betref, 'n paar geslagte voor is. Want die jonger ontwikkelde Afrikanner uit die gewone plaasomgewing, in die meeste gevalle, het kennisgemaak met die nuutste idees van die Europese kunstenaar, soos die dit, miskien in sy dekadente kuns, aangevoel het.

Die Afrikaner-kunstenaar wat onder dergelike invloede staan, besef instinkmatig dat hy versigtig moet optree, want min mense hou daarvan om hulle heeltemal los te breek van die oue en onbetrede, vir sy omgewing ongedroomde, bane te volg.

Onwillekeurig sal die kunstenaar hom dus in 'n seker mate as kind van sy omgewing daarby aanpas, maar die drang sal, hoe langer hoe meer, groei om nuwe rigtings in te slaan om daarop vir sy mense voortrekkerswerk te verrig.

Die skrywers wat die eerste van hierdie tradiesie sal losbreek, moet die meer ontwikkeldes wees, dié wat betreklik op hoogte van sake van party van die Europese letterkundes, maar veral van die teenswoordige roman, is.

Kyk ons terug op die weg waarlangs ons prosaverhaal die laaste jare ontwikkel het, dan merk 'n mens reeds hierdie ‘Europese’. Dit kom in die eerste plek uit in die behandeling van tiepies Afrikaanse onderwerpe in 'n Afrikaanse omgewing. Goed kom dit al uit in ‘Japie’. Die skrywer het hierdie jong denker in sy puberbiteitsjare uit sy natuurlike plaas- in die vreemde stadsomgewing oorgeplant. Hier staan hy voor allerhande probleme wat hom nog meer dwing om te dink, en wat tot dade moet voer wat vir sy vroeër omgewing niks anders as rebels moet wees nie. In die vreemde stedelike om-

[p. 11]

gewing kon die gesprekke van hierdie soekende siel tog nie by beeste en skape beperk bly nie.

Sterk kom die vreemde ook uit in ‘Onder die Olyfboom’, waar die outeur as held gekies het 'n skrywer-polietikus. Sy openhartige uitsprake oor liefde en aanverwante onderwerpe was iets nuuts in ons letterkunde. Net jammer dat die skrywer se wonderlike spelling en onversorgde taal hom grootliks 'n onbekende in sy eie land laat bly het.

Hierdie nuwe element kom ook sterk uit in Jochem van Bruggen se werk. In ‘Op Veld en Rande’ begin dit in die vry manier waarop hy die een en ander sê; sterker is dit in ‘Die Burgemeester van Slaplaagte’ en in die ‘Ampies’, veral deel I. 'n Mens voel keer op keer dat hierdie talentvolle skrywer, wat so nou verwant is aan die Tagtigers, die ‘tradiesie’ in verband met seker opvattings by ons, veral die geslagtelike, kan vertrap om hom vry te uit na die drang van sy hart en soos dit nodig is. Hy doen dit plek-plek mooi fatsoenlik-suggestief, maar hy weet dat 'n vrye uiting oor lewenssake 'n storm van verontwaardiging sal opwek by dié deel van die Afrikaners wat dergelike boeke nie lees nie en daarom nie kan weet wat aangaan nie, maar wat uit een of ander blad eensydig voorgelig word.

Wat sal b.v. gebeur as een van ons skilders van naam die naakte op die doek bring en dit dan met sy ander werk tentoonstel? Die kreet van ‘onsedelikheid’ sal dadelik gehoor word. En tog moet en sal dit eerlank kom, want ons moet tog later belangstelling hê vir die hele mens en die mooi menslike liggaam wat die skilder as model dien.

'n Wysiging van hierdie nuwe vind 'n mens veral in die werk van een van ons skryfsters. Sy teken in haar boeke Suid-Afrikaanse toestande en persone, maar een of meer van die karakters het diep gedrink by die Europese kunsbronne, en daarom is hulle gewoon om anders te handel as die gewone Afrikaner. Hulle verblyf in die vreemde het hulle daardie buitelandse laat opneem en verwerk, en hulle kan, in die vaderland terug, nie anders nie as voel dat die opvattings wat afkomstig is van eenvoudige toestande, in die samegestelder maatskappy ons kunstenaars maar net in 'n paar oopgetrapte paadjies dwing; dat hulle daardeur oogklappe aangesit word om hulle te verhinder om die popelende lewe om hulle raak te sien. Hulle optrede soos hulle in Europa gewoon was, verwek verbasing en natuurlik kritiek. Daar is niks verkeerd in wat hulle doen nie; dit druis net gedeeltelik in teen wat ons so maklik met die woord ‘tradiesie’ bestempel. Daarom word hulle optrede veroordeel.

Ek het die oog hier op die werk van Marie Linde, wat werklik 'n baanbreekster is. Sy stel in kuns oor die algemeen belang en moet daarom in haar werk aan haar liefde offer. In haar eerste boek, ‘Onder bevoorregte Mense’,

[p. 12]

is Adeline en Ben twee van die vernaamste karakters. Adeline, die dogter van 'n predikant, het in die vreemde sangkuns bestudeer. Haar grootse plan om operasangeres te word, word verydel, maar na haar weloorwoë huwelik besluit sy om haar lewe in te rig soos sy wil: sy wil mos vir haar kuns bly leef. In dié lig moet 'n mens haar optrede beskou.

Ben, die skilder, wat jarelank in Europa deurgebring het, is ook anders as 'n mens gewoon is. 'n Mens merk dit in wat hy doen, maar veral in wat hy wil doen. Selfs Adeline is daarop teë dat hy Bettie in 'n seker onskuldige posiesie sal skilder, want sy weet dat dit by ons uiters ‘ongewoon’ sal wees. Die interessante in dié roman is juis dat ons, anders as gewoonlik die geval is, gevoer word in kunstenaarskringe. Ongewoon is dit vir die persoon wat in die teenswoordige roman belangstel, glad nie, maar dis 'n fris windjie wat hier in ons letterkunde begin opsteek.

In haar twede roman, ‘Dina en Lalie’, word die lyn volgehou; daarom word hierdie rigting waarin sy ontwikkel en ons kuns voer, belangrik. Ek dink hier veral aan Dina. Sy is 'n moderne jong dame; sy handel dikwels vreemd, maar dit daargelate. Van belang is dat die skryfster hier 'n geleentheid geskep het om haar weer oor dergelike sake uit te spreek. Dina is die tiepe van die moderne vrou wat vry wil wees en vry wil handel. Dat die nuwe vryheid soos sterk drank werk en na die kop trek, is natuurlik.

Jasper, die dooierige man van Lalie, is 'n tiepe van die ouer soort man wat nog nie aan die vrou as sy gelyke kan dink nie, en dienooreenkomstig handel. Dina se verhouding tot hom word skerp belig, selfs effens karikatuuragtig gegee.

Dina bewerk 'n omwenteling in die klein en benepe kringetjie van die Brakvleiers. Sy is nie bang vir opspraak nie, sy handel ooreenkomstig haar oortuiging en voel haar sterk in haar opvattings, want sy is niks anders as 'n baanbreekster nie, 'n disipelin van die nuwe. Sy is 'n onafrikaanse Afrikaner-nooi met die vrysinnige Europese denkbeelde in 'n behoudende Boereomgewing. Sy is 'n ‘pagan’, soos sy haarself graag noem. En in hierdie woord, wat vir verskillende vertolkings vatbaar is, vind 'n mens die kern van haar opvattings. Is dit daarom vreemd dat haar handelwyse met die algemeen-geldende tradiesie moes bots, dat sy beny word deur die jongeres, wat nog onder die gesag van die ouers staan? Dat sy so ongewoon handel deur na die man wat sy liefhet en wat haar in die gedaante van haar suster ook bemin, te gaan, is 'n logiese uitvloeisel van haar opvattings. Tog laat sy ons sien met hoeveel stryd die stap gepaard gaan.

Moet die toepassing van die opvattings van die denkende moderne vrou altyd so konsekwent deurgevoer word? Het die skryfster dit tot die bitter einde gevoer, omdat die kunstenares wou aantoon dat hierdie leer nood-

[p. 13]

wendig daar moet eindig? Ek twyfel daaraan of hierdie vraagstuk in dié vorm bewus in die skryfster opgekom het, maar dis seker 'n onbewuste uitlewing daarvan. Het sy haar oor dergelike aangeleenthede klaar uitgespreek, of gaan sy in die toekoms haar op aanverwante gebiede beweeg? Dit sal alleen die tyd kan leer.

M.S.B. Kritzinger.