Logo DBNL
De Noordstar. Jaargang 3 (1842)

De Noordstar. Jaargang 3

(1842)– [tijdschrift] Noordstar, De–rechtenstatus Auteursrechtvrij

Vorige Volgende


illustratie

Iets over de Joden.

 
Was eertyds Salomo de wyze koning
 
der Joden, zoo is heden Rothschild
 
de vermogende Jood der koningen.
 
Eene Volksspreuk.

Het oude testament was geenszins de eenige bron van het geloof der joden; zy hadden, behalve hetzelve, den Talmud en daerenboven nog mondelingsche overleveringen, de grondslag van dit Talmudsche Judaïsmus, is het Pharisëismus, welk gedeeltelyk voortreffelyke grondstellingen, maer tevens ook andere, die zeer bedenkelyk zyn, bevat. Onder deze bekleedt hun nationale hoogmoed de eerste plaets: zoo lang de joden dien bezitten, zullen ze altyd de christenen als zonen der aerde beschouwen, terwyl zy zich wanen kinderen des hemels te zyn. Zoo lang de hoop op hunnen Messias hestaet, beschouwen de Israëliten elk land, welk hen heeft zien geboren worden en waer ze met den woon gevestigd zyn, niet als hun Vaderland, maer als eene tydelyke verblyfplaets, tot dat ze allen in het algemeene Vaderland zullen byeenkomen.

Deze waerheid gaet gestaefd door den algemeenen wensch der joden om te Jeruzalem begraven te kunnen worden. Derwaerts keeren de joden, in hunnen ouden dag, uit Spanje, Portugal, Italiën, Turkyën, Barbariën en andere oostelyke en zuidelyke landen, waer ze verstroeid zyn, terug. Wanneer men hen dan, na al hun worstelen en verlangen, arm, blind en naekt, dwalende in de straten van het eens zoo gelukkige Zion(*) aenschouwt, dan heeft het gezigt van soortgelyken Israëliet iets aendoenlyks; vooral wanneer men dan in aenmerking neemt dat het vurig

verlangen van dit zonderling volk zich, onder welke hemelstreek het ook woonen moge, naer Jeruzalem uitstrekt, als naer de stad der beloofde rust, wier puinhoopen het hoogst lief heeft. Ja, Jeruzalem is het middelpunt, om welk de verdrevene zonen van Juda, in hunne droomende mymeringen, de paleizen hunner toekomende grootheid bestendig opbouwen.

De kinderen Israël's waren een volk van uitverkorenen, door de voorzienigheid beschikt om in ongeschondene zuiverheid te behouden, de geheiligde overleveringen der natuer van den mensch, en van zyn geloof in eenen eenigen en ongeschapen God, te midden van volken, door de schandelykste afgodery bezoedeld. De stamvader dezer natie was Abraham, die, omtrent het jaer twee duizend voor de geboorte van den Heiland der geslachten, uit Ur der Chaldeën, met zyn vader Terah, naer het westen, tot bykans aen de zee, naer Kanaän toog.

De Israëliten vonden in hunnen godsdienst een' spoorslag tot een wettig volksbestaen; zy wandelden immers voor het aengezigt van Jehova, den eeuwigen, die den hemel en de aerde, en al wat ze bevatten, geschapen heeft en die overal, als de almagtige, heerscht; hunne staetsinrigting was Théocratie, kerkelyke en burgerlyke regering, op eene bewonderingswaerdige wyze vereenigd. Na de Babylonische gevangenis ontaerde het godsdienstig karakter der joden allengskens meer en meer in nietige letterwysheid, in prachtstoon, en in Rabynen-wezen. Het Sanhedrin te Jeruzalem had, wel is waer, nog eene eigene wetgeleerdheid; maer het was eene verlatene kudde zonder herder. Toen juist was de tyd vervuld, dat Christus onder hen optrad en de vrome gemoederen by dat volk tot de verhevenere kinderlyke godsvrucht verhief. Maer Juda en Israël miskenden hem. Na de vernieling van den staet en de verwoesting van Jeruzalem door de Romeinen, welk niet lang daerna plaets greep, werden de joden den ganschen aerdbodem door verstroeid, en in de er opgevolgde eeuwen aen schrikkelyke vervolgingen ten prooi overgegeven.

Wanneer men bedenkt dat, van de verwoesting van Jeruzalem afaen, waer een miljoen en honderd duizend Joden om-

kwamen, tot op het tydvak der kruistogten in de twaelfde en dertiende eeuw, waerby men het getal der slagtoffers op vyf-en-twintig duizend begroot, het aental der, ten gevolge der vervolgingen, omgekomene joden, tot meer dan twee miljoenen klimt, dan moet men met vollen regt verwonderd staen, over de onuitroeibare nationaliteit dezes volks en over derzelver vermeerdering, niettegenstaende al de bloedige kampen welke het gedurig te onderstaen heeft gehad.

De levenskracht dezer natie, nog uit ongeveer acht miljoenen menschen, thans over alle werelddeelen verspreid, bestaende, moet te regt bewondering baren. Ook hier in is de buitengewone kracht der Mozaïsche wetgeving nog op te speuren: de vaste gehechtheid aen elkander, de werkzame geest, en de bedrevenheid, die hen zoo eigen is, in hunne neiging voor handelsbezigheden hebben tot nu toe een gewigt naer hen doen overhellen, dat aen de staten van Europa de taek bezwaert, om ze onder gelyke burgerlyke regten met de inlanders, te stellen, zonder ten aenzien van deze eenigzins onregtveerdig te handelen; zoodra de joden zich meer en meer zullen voegen tot de zeden, levenswyze en burgerlyke betrekkingen van andere natiën en vooral zoo haest zy aen de christelyke beschaving deel zullen nemen, zal het burgerlyke evenwigt zich in den maetschappelyken stand langzamerhand herstellen. Hoe meer de joden zich de gemeenschappelyke beschaving van onzen tyd eigen maken, hoe zekerder zy zich hier door zullen verheffen tot de wereldburgerlyke veredelde menschheid. De weldenkenden uit hun midden doen wel, dat ze het Rabbynen-wezen allengskens uit hun volk verbannen. Door deze beschaving zal, wel is waer, ook langzamerhand hunne oostersche nationaliteit verdwynen, die, in het voorkomen eener gewyde getuigenis zich, tot nu toe, als onvernielbaer heeft bewezen, en zy zullen eindelyk in het volkseigen, daer waer zy zich bevinden, geheel en al versmelten.

Deze stelling laet zich staven door het navolgende verhad der gebeurtenis eener familie dier natie, welke, binnen onzen leeftyd, zich uit eenen geringen burgerstand heeft weten te verheffen tot het toppunt des hoogsten rangs in de maetschappy, waer

hare leden de openbare achting en het algemeen vertrouwen in ruime maet hebben weten te verwerven.

Te Frankfort aen de Mein is eene belangryke straet, de Judengasse genaemd. Op den huidigen dag treft men er nog ongeveer een vyftigtal zeer hooge wooningen, van eenen zonderlingen bouwtrant, aen, waer, sedert drie eeuwen, buitenwaerts de gevels en binnenwaerts de huisselyke deelen geene hoegenaemde verandering ondergaen hebben. Aen de straet zyn de winkels, in welke over het algemeen een man of eene vrouw de kalanten zit af te wachten, ongestoffeerd; de bergplaets der koopwaren is een binnenvertrek. Hier wordt niet ontmoet het een of ander leugenvolle uithangbord, of een grootsche aenduiding van dezen of genen handelaer en kompagnie enz. enz. enz. Slechts een oude jas, een paer lang gedragene laerzen, of iets soortgelyks, dienen ten kenteeken van het beroep of der handtering, welke er uitgeoeffend wordt. Een groot deel der bevolking is samengesteld uit oude kleerverkoopers, die hun bedryf geheel Duitschland door uitoeffenen. Ieder dezer joden wist, ten allen tyde, met de uiterste juistheid te schatten de waerde van alle door de vorstelyke en adelyke familiën afgelegde kleedingsstukken.

't Was in deze, slecht verlichtte en verluchtte straet, dat de Magistraet dezer vrye ryksstad, tydens de veertiende eeuw, dacht te moeten beperken de joodsche bevolking, wier toenemende welvaert alsdan, voor het heil der stad, ontrustende voorkwam. Ieder avond werd de Judengasse met zware yzeren ketens zorgvuldiglyk gesloten: even eens als in de Getto te Rome, was hier ook alle doortogt verboden. Eene synagoge, eene begraefplaets, eene slagtery, eene markt en een koffyhuis hoorden tot dit jodenkwartier der stad; derhalve was er alles bekrompen genoeg berekend om de kinderen Israël's in eenen zoo engen kring als het immers mogelyk zyn kon, op te sluiten. By gebrek aen zachtere behandeling, schenen de joden met deze toelating zich te vergenoegen.

Niettegenstaende dat het getal van huwelyken, tusschen joden aen te gaen, zich tot twee binnen het jaer moest bepalen en dat overspellige en andere onechte of onzedelyke samenleving vat-

baer voor de doodstraf was, nam er de Israëlitische bevolking steeds in aengroei toe, en wel in zulkervoege dat er, ten gevolge der als op elkander getaste menigte en het gebrek aen persoonlyke en huishoudelyke reinheid, welk zoo eigenaerdig dit oostersche volk kenschetst, meermalen aenstekende of besmettelyke ziekten uitborsten, die hun doodend gift eerlang te midden der bevolking der christenen verspreidden.

Deze orde van zaken bleef op denzelfden voet voortgezet worden tydens eene reeks van vyf eeuwen, ja, tot den stond dat Napoleon Buonaparte, die als keizer en koning, en middelaer en beschermer, de hand aen alles en in alle landen, te regt of ten onregte dacht te mogen slaen, pael en perk aen de verdrukking der joden heeft gesteld. Sedert dit tydvak hebben de joden hunnen woon in alle gedeelten der stad, zonder eenig opzien, overgebragt en zyn er, de een voor de ander na, grondbezitters geworden.

Op den dag van heden spelen de joden om zoo te spreken, den baes in deze vrye rykstad: hunne voormalige verdrukkers dalen in aenzien en zy daerentegen klimmen in vermogen. Vraegt iemand wie de bezitters zyn van die prachtige hotels in het heerlyke Zeil? van die vermogende bank- en handelhuizen? van die elegante villa's, langsheen de bekoorlyke boorden van de Mein te midden van vruchtbare landstreeken? De bestendige antwoord is: - Joden. Wie koopt de kasteelen en heerenhuizen van geruïneerde Barons en gedaelde grooten? - Joden, overal en altyd Joden. Wandelt men des zaturdags (de door de zonen van Juda zoo plegtig als nauwkeurig gevierd wordende Sabbath) door Frankfort's straten, zoo treft men er de schoonste winkels en de rykste magazynen bestendig gesloten aen.

't Is in de sombere Judengasse, in deze eertyds zoo hatelyke als gevloekte straet, dat zich vinden laet de bakermat van dit vermogend huis, wiens goud en crediet zoo zeer Europa ontroerd hebben. Kleine oorzaken hebben meermaels groote gevolgen en ook beroemde mannen hebben veeltyds geheime en duistere oorsprongen. Napoléon werd te Ajaccio in het eiland Corsica, Luter te Eisenach in het noorden van Duitschland, Karel

de Groote te Heristal aen de Maes by Luik, geboren, de wetgever van het joodsche volk, werd, ten gevolge der verdrukking van de, destyds tot den slavendienst vernederde Israëliten, kort na zyne geboorte aen den oever des Nyls te vondeling gelegd, wonderbaerlyk gered en aen het Egyptische hof opgevoed, welk hem in staet stelde om in het vervolg de bevryding en verheffing zyner natie te bewerken. Zoo ook strekte een donker vertrek van het bekrompen en morsig koffyhuisje der Judengasse ten tooneel aen de eerste handelsbewerkingen van Nathan Rothschild, de vader en stichter van dit zonderling werktuig, wiens buigzaem en welberekend spel den koningen menigmael nuttig en den volken meer dan eens nadeelig geweest is; daer, op eene smerige bank, zoudet gy ten jare 1775, een uitventer, van eenen mageren en ranken lichaemsbouw, in het prilste der jeugd, druk bezig gezien hebben met, op eene zorgvuldige wyze, zyn pak optevullen niet die soorten van koopwaren, die hem het best gepast voorkwamen om, ten plattenlande der beide Hessen en van den Paltz rondgevent en uitverkocht te kunnen worden. Door het ordelyk inpakken en het kunstmatig rangschikken der koopwaren scheen de jonge Rothschild te bewaerheden de bekende spreuk: ‘Ziendelyk gehoudene is reeds half verkochte waer.’

't Zy ten gevolge der voorzorg, 't zy door eene dier luimen der grilvolle gelukgodin, de werkzame vlyt gepaerd aen de uiterste zuinigheid dezes jongelings werd met den gelukkigsten uitval beloond; daer al zyne ondernemingen gewenscht uitvielen, ontwaerde de jeugdige Nathan dat hem, te Frankfort, een boek- en huishouder behoefde. Om dan in deze noodwendigheid te voorzien, trouwde hy er met een meisje van een gering vermogen, maer jong, bekwaem, vlytig, werkzaem en schoon, zoo als er de meeste jodinetjes zyn. In dien tyde (men verschoone my deze bybelsche uitdrukking) was het dolce far niente van den huidigen dag voor de schoone dochters van Zion te Frankfort nog eene teenemael onbekende zaek. Nathan's jonge vrouw hield zich te huis onledig met te koopen, te verkoopen, te ruilen en te chachelen, zoo veel zy maer kon, terwyl haer gemael

ten plattenlande zyne zaken ten beste verrigtte. Slechts een en hetzelfde doel werd door beiden beoogd, namelyk, zich de waer zoo goedkoop mogelyk aen te schaffen, om ze vervolgens ten duerste uit te kunnen venten.

Daer alles hun voordeelig in de hand werkte, groeide Rothschild's fortuin ras en weeldrig op. Frankfort was toen nog Duitschland's groot Emporium, wiens Paeschjaermarkt befaemd was als het puik van gansch het noorden, waerheen uit alle werelddeelen, niet minder dan vyftig duizend handelaers te saem stroomden. Leipzig had haer dit monopolium nog niet uit de hand gewrongen; Frankfort was immers nog die vrye rykstad, waer geene tollen, geene inkomende- of uitgaende regten geheven wierden op de koopwaren, die, by middel van Rhyn en Mein, uit den Elzas, Zwitserland, Italiën, Frankryk en de Nederlanden, aldaer ter markt overgebragt werden. Hare bankieren wedyverden met die van Amsterdam en van Hamburg; de wissel was er spoedig en gemakkelyk, het goud vloeide er in alle handen en de kooplieden werden er, binnen luttel tyds, ryk.

Dan de verkiezing dezer rykstad tot de standplaets zyner handelsbewerkingen was reeds een bewys van 's mans schranderheid. Deze was het beste geschikt om den natuerlyken aenleg zyns vernufts en de stipte oppassing in het nakomen zyner aengegane verbindtenissen in een helder daglicht te doen komen, en om hem bekend te doen worden aen de grootste handelhuizen die hem, als middelaer der bankiers te Frankfort, te Mentz en te Darmstad, nu en dan, bezigden; want toen was de postdienst des vorsts van Latour en Taxis, minder snel en meer onzeker dan op den dag van heden. Zyne bescheidene trouw en zyne omzigtige handelwyze lieten hem eerlang het algemeene vertrouwen mededragen.

Het eerste, voor hem eenigzins geschikt, huis der Judengassen welk te koop kwam, werd de eigendom des jongen Rothschild's: aldaer begon hy zynen handel op eene ruimere schael uit te breiden, daer groeide zyn vermogen tot eene verbazende hoogte, daer ook stierf hy, latende zynen werkzamen geest, zyn vernuftig bryn en zyne gelukstar ten erfgoed aen zyne verdien-

stelyke zonen, die, na den dood van hunnen vader, hunnen byzondersten woon, naer het verblyf des adels te Frankfort met naem: het Zeil, overbragten. Sedert tot den adelstand verheven, zyn ze heden graven of barons, begiftigd met een voortreffelyk wapen, in wiens azuren schild het adelyk rood deftig prykt; prachtige hotels, trotsche kasteelen, ryke koetsen, lakeijen, livrei, in een woord, van al wat ten kenmerk van den verheven adelstand is, ontbreekt hun niets. Wat meer is, men mag zeggen dat, in zoo verre de heerschzucht deze zoo vermogende familie bezield had, mogelyk iemand van hen op dezen stond koning van Jeruzalem of van Cyprus zou zyn. Maer hunne moeder, de deugdzame en verdienstelyke weduwe van den grooten Nathan Rothschild, die met eigene handen heeft helpen vlechten en weven dit uitgebreide net, wiens gouden strikken reeds geheel Europa overdekt, blyft echter harer gelukstar verkleefd, niet willende verlaten het huis harer vroegere dagen, dat huis waer ze bestendig gewoond, waer ze onvermoeid gearbeid heeft, waer zy thans rust, en waer ze den dood met gelatenheid te gemoet ziet.

Op het tydstip waer af thans gewag gemaekt wordt, stond Nathan Rothschild nog te boek als een handelaer van den derden rang, uit welken hy is weten opteklimmen tot het toppunt van den eersten rang, ten gevolge van eenen samenvloed van, voor hem zoo heilryke omstandigheden, die geene menschelyke wysheid by vooruitzigt kon berekenen.

De hevige schokken van Frankryk's staetsomwenteling, die zulke vermogende fortuinen ingestort, zoo vele vorsten van hunne zetels geworpen en er nietelingen uit het lage des volks geplaetst heeft, op welkers werking zoo eigenaerdig mag toegepast worden het vers van Maria's lied: - ‘Esurientes implevit bonis: et divites dimisit inanes,’ deze schokken, zeg ik, die Europa op deszelfs grondvesten doen daveren, en de wereld als van gedaente veranderd hebben, na zoo veel kwaeds en zoo luttel goeds te wege gebragt te hebben; deze schokken begonnen zich tot in het hart van het Duitsche ryk te doen gevoelen. Het zegevierende Samber- en Maesleger had het linkerboord des

Rhyns bereikt; Hoche hield zyn hoofdkwartier te Coblentz; de betooverende leus: ‘vryheid, gelykheid, broederlykheid, of de dood!’ diende den Republikynen ten onrustbarende voorbode. De schrik deed 's ryks kleine vorsten, die, sedert den dertigjarigen oorlog, de gewoonte van stryden teenemael verloren hadden, geenszins denken om den inrukkenden vyand moedigen wederstand te bieden. Prinsen, Bisschoppen, Paltz- en Markgraven, Hertogen en Keurvorsten, togen in aller yl met hunne vermolmde rykstaffen naer de oevers der Elbe, latende hunne onderzaten aen de willekeurige genade der zegepralende Republikynen over.

Onder deze vorstelyke vlugtelingen kenschetste zich vooral de keurvorst van Hesse-Kassel door zyne schatten, ten pryze van het bloed zyner onderdanen, tydens den oorlog der onafhankelykheid der vereenigde staten van Noord-Amerika, ingezameld; hy was het immers die zich verbonden had eenige duizende soldaten, ten woekerpryze van hun bloed, aen Engeland bestendig te zullen leveren en het hier door bekomene goud vreesde hy vooral in de handen der Franschen te zien vallen. Om soortgelyk onheil te keer te gaen, dacht hy, alvorens zynen persoon door de vlugt te redden, een aenzienlyk deel dezer schatten in handen van toevertrouwde personen te moeten stellen; onder dezen bekleedde eene eerste plaets, Nathan Rothschild, die van den keurvorst ongeveer vyf miljoenen francs bekwam, op voorwaerde van, zoodra het omwentelingsorkaen zich zou bedaerd hebben, deze terug te zullen geven.

Maer dit ysselyk tempeest bulderde tydens de lange reeks van twintig volle jaren en de groote bankier nam deze omstandigheid waer om, by middel van dit geld, veel geld te winnen; ook liet hy geene gelegenheid, die hem gunstig in de hand kon werken, onaengeroerd voorbygaen.

Een ondernemende zucht voor den koophandel deed hem een' tak zyns huis, met zynen oudsten zoon, overbrengen naer Engeland, alwaer de hand des koopmans zich naer alle werelddeelen uitstrekt. Het tegenwoordige en de toekomst met een' veelomvattenden blik in aengelegenheden des handels zeker berekenende,

wastte een gering vermogen, door de fortuin als troetelkind begunstigd, al spoedig tot miljoenen aen en leende dit huis de hand, om Napoléon's legers van het benoodigde te voorzien, om Engeland, Rusland, en Oostenryk tot het voortzetten des oorlogs miljoenen te leenen; want noch door godsdienst, noch door staetkunde hoorden de von Rothschild's tot eenige party; en zy bezaten de magt om aen verscheidene, door den kryg uitgeputte staten de noodige geldmiddelen, ter herleving van den welstand, by beleening, te verschaffen, evenarende de Fuggers en de Mediçis in vroegere eeuwen.

Eene roovende oorlogshand had het zilver en het goud van gansche staten, tydens eene reeks, van voor Europa zoo rampzalige jaren, in Frankryk opgehoopt. Dat was het Potosi, waeruit Rothschild de verborgene schatten wederom wist uittelokken en terug te doen keeren; hy was het die Lodewyk XVIII., ten jare 1814, met miljoenen uitrustte om Frankryk's troon weder te beklimmen.

Heden bezit dit hoofd-handelhuis, welk te Frankfort, te Londen, te Parys, te Weenen, en te Napels zyne zetels heeft, een kapitael van meer dan honderd en vyftig miljoenen franks.

De groote bankier Von Rothschild, van wien men te Londen zegt dat het ryzen en het dalen van den cours op zyn gezigt te lezen staet, zal het onderwerp der slotrede dezer verhandeling uitmaken. Beschouw dezen merkweerdigen man. Op het kantoor, omringd van makelaers, kooplieden en bankiers, monstert hy geheele hoopen van wisselbrieven, om aentenemen, te verwerpen, of in te trekken; opent en leest brieven, komende uit alle landen der wereld, en verrigt tevens regts en links de belangrykste zaken met de aenwezigen, zeer bedaerd, of, om zoo te zeggen, zonder moeite.

Maer de eigenlyke zetel des gebieds van dezen vermogenden man is de Beurs, wier spel, even als de drukpers en de stoommachine, als nieuwe uitvindingen mogen begroet worden, terwyl de handel zoo oud als de wereld is. De Beurs is van buitenlands tot ons overgekomen; zy heeft met de drukpers een punt van gelykenis: wat deze in de zedelyke en verstandige wereld

is, dat is, met opzigt tot de stoffelyke belangen, de Beurs. In de zestiende eeuw kende men nog geene eigenlyke Beurs, maer alleenelyk handelskantooren. Ten jare 1690 ontstond de wisselhandel te Amsterdam en te Londen, toen Engeland zich juist van deszelfs binnenlandsche oorlogen herstelde en deszelfs handel op Oostindiën eene buitengewoone vlugt nam. Met de eerste wisselbrieven kwamen ook noodzakelyk de Agioteurs, en met de eerste leeningen de Fondsen-speculanten op. De Beurs is wel van geheel de wereld de eenige plaets, waer de bekende hersenschim van der menschen gelykheid zich althans voor een oogenblik verwezenlykt. De diplomaet, de groote heer, de koopman, de rentenier houden op zulks te zyn, zoodra hunnen voet den grond der Beurs komt betreden. Hier geldt geene hierarchie meer, hier bevinden zich niet dan lieden die zaken verrigten, en andere die ledig gaen. In dit groote Babel wordt alles tot een versmolten. Gindsche slecht gekleede en ellendig voorkomende Karel spreekt den vermogenden Baron Von Rothschild aen, en zyn edel gestrenge geeft hem tael en antwoord.

Ter Beurse heerscht in allen opzigte alleenelyk eene hartstogt; edoch hoewel de Godin, die hier haren tempel heeft, door het aenraken harer tooverroede, alle menschen gelyk maekt, zoo laten zich er zoo veel bespottelyke karakters waernemen, als er zich persoonen bevinden. In de jongst afgeloopene eeuw heette het: ‘belachelyk als een Financier.’ Ofschoon dit, ten huidigen dage, opgehouden heeft een spreekwoord te zyn, is de zin daerom toch niet minder juist gebleven, zoo als de opmerkzame wysgeer zich er dagelyks van overtuigen kun.

Ten slotte voeg ik er by dat de opgemelde Baron Von Rothschild in den huisselyken familiekring een' van de beminnelykste menschen is. Zoodra zyn de uren, voor de bezigheden bestemd, niet afgeloopen, of hy wydt zich geheel en al aen eene geestige gade en aen de liefkozingen van dartelende kinderen, en vervrolykt aen de tafel, eenvoudig en zonder aenmatiging in zeden en gebaren, met eene heldere opgeruimdheid, alle de aenwezige dischgenooten.

g.j. avontroodt.

Lier, Oogstmaend 1842.


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs


datums