De Noordstar. Jaargang 3

[p. 260]

Overzigten van verschenen werken.

Het huis van Wesenbeke door Johan Alfried De Laet. - Te Antwerpen by Rysheuvels, op de Paddengracht.

Toen voor eenige jaren de vlaemsche tael op het letterkundig tooneel weêr te voorschyn kwam, werd hare optreding door de onzaligste voorspellingen begroet. De verstziende en voor derzelver herstelling het gunstigst gestemde mannen dorsten haer noch waerborg van duerzaemheid, noch zelfs kans van opgang toezeggen.

Niets toch zweemde meer naer eenen dwazen onzin, naer eene grove tydsmisrekening dan deze plotselyke herryzing eener schier hollandsche litteratuer onder een nieuw en geheel fransch staetsbeheer. Hoe kon het hopen te leven, dat duitsche kind van een onduitschen vader, die, als een ander Saturnus, het in zyne wieg scheen te zullen smachten? Dan, alle die heillooze voorzieningen wist zy te verydelen, alle die gevaren die hare zwakheid bedreigden, te doorworstelen, en de stormen der omwenteling, die haer moesten verbryzelen, dienden slechts om haren

[p. 261]

wasdom te begunstigen. Voor haer immers ook bestond de vryheid, die voor allen verkregen en zoo duer met den ondergang der nederlandsche eenheid was betaeld. Dit bevroedde zy gereedelyk en met het gevoel harer regten, werd by haer het gevoel harer eigenwaerde geboren. Op een heerlyk voorledene gesteund, bleef zy vertrouwelyk op de toekomst staren. Door het milde zap der onafhankelykheid gevoed, had zy de bewustheid harer groeijende krachten en het voorgevoel der verhevene zending die haer te vervullen stond; zy zag zich voorbeschikt om welhaest als de groote leerares en beschaefster van het vlaemsche volk, de levendigste hoofdstof der belgische nationaliteit, het veiligste bolwerk tegen het indringen der fransche verbastering, algemeen te worden uitgeroepen. Ook waegde zy geenen stap die op het haer beschoren lot afbreuk kon doen: van den beginne af, hield zy zich luik en onzydig tusschen de twisten der partyen die Belgie verdeelden, en door dit wys en omzigtig beleid, mogt zy, zonder wantrouwen te baren, zonder tot vyandigheid aenleiding te geven, in weinig tyds tot die hooge ontwikkeling geraken, die onze verbazing wekt, en niet alleen haer tegenwoordig bestaen, maer ook haren toekomenden bloei verzekert. Nog steeds wordt haer gebied breeder, hare vlugt stouter, haer invloed vermogender, hare werking krachtiger. Byna geen dag gaet voorby zonder dat haer aenhang gestyfd, zonder dat een nieuwe naem op de lyst harer voorstanders worde bygevoegd. Er is echter voordeel noch eer te winnen voor de edelen die zich onder haer vaendel scharen: de publieke onverschilligheid is nog vaek de prys hunner vrome poogingen, hunner belangelooze diensten. Doch zoo ondankbaer eene bejegening is niet genoeg om hunnen yver te verkoelen, noch om te doen wankelen hunne getrouwe en vaderlandslievende verknochtheid aen eene heilige zaek, welke van het tegenwoordige geslacht kan onbegrepen blyven, maer ongetwyfeld door het toekomende met hart en ziel zal aengetrokken en tot eene volle zegeprael worden voortgeleid. Het is deze overtuiging, en de zekerheid eener latere waerdering, die tusschen onze vlaemsche letterkundigen eene prysbare werkzaemheid, eenen edelen nayver gaende houden,

[p. 262]

waervan wy reeds de eerste vruchten smaken en ons voortaen de zaligste uitkomsten mogen beloven.

Wie de maendelyksche boekbeoordeelingen der Noordstar heeft nagegaen, weet hoe menige voortbrengsels van onzen jeugdigen letterbeemd door haer zyn aengekondigd en zelfs in oogenschouw genomen, al heeft de redactie zich tot de voornaemste en voortreffelykste moeten bepalen.

't Is ons heden een innig genoegen den lezeren van dit tydschrift een uitmuntend gewrocht te meer bekend te mogen maken, hoedanig er geen één tot dus verre nog in hetzelve is beschouwd en aengeprezen. Wy bedoelen Het huis van Wesenbeke, dat zoo lang met ongeduld door de beminnaers der vaderlandsche letteren was afgewacht. Wy hebben dit werk met de levendigste belangstelling gelezen, en wy mogen het in gemoed het schoonste, het oorspronkelykste, het lezenswaerdigste verklaren, dat na den Leeuw van Vlaenderen in het licht is gekomen. De heer Johan Alfried De Laet, schryver deszelfs, had zich reeds eenen grooten naem in de dichtkunst gemaekt, maer in het proza was hy slechts door eenige losse stukjes bekend, die tot geenen maetstaf konden dienen om zyn talent in dit vak te beoordeelen. Het huis van Wesenbeke is het eerste werk van langen adem waeraen hy zyne krachten heeft beproefd, en deze proef is een puikstael dat hem onder de belgische lettergeleerden den eersten rang zal verzekeren. Conscience heeft nu in De Laet een voortreffelyken, hem betamenden mededinger gevonden, en Antwerpen mag zich roemen de twee verdienstelykste nieuwe prozaschryvers die de moedertael bezit, uit haren schoot te hebben zien geboren worden.

Het werk dat wy beschouwen behoort tot die soort van romans die door de inbeelding van Walter Scott uitgedacht en der onsterflykheid is toegewyd. Om dat het niet zelden door onbehendige handen bearbeid en tot het wanstaltige overdreven is geworden, heeft dit slach aen vele onverdiende hekelingen blootgestaen; want men moet bekennen dat, mits de historische waerheid niet worde gekrenkt, er altoos iets nuttigs, iets leerzaems in zit, dat niets wegneemt van het onderhoudende en daerom

[p. 263]

de voorkeuze waerdig is. - Gewis heeft Walter Scott meer door zyne vernuftige verdichtsels dan Robertson en andere door hunne geleerde ophelderingen toegebragt om Schotlands geschiedenis, geest en zeden algemeen en onder het ware daglicht bekend te maken.

De heer De Laet ook heeft zyn onderwerp gekozen uit de jaerboeken zyns Vaderlands, die ryke myn van dichterlyke, dramatische en schilderkundige voorstellingen, en hetzelve met die aenlokkende belangrykheid weten te omkleeden, die de strenge vorm der geschiedenis noodwendiglyk ontsluit.

De gebeurtenissen die ten grondslage aen het roman verstrekken, behooren meestal tot het einde van het beheer der landvoogdes Margareta Van Parma, tot dit tydbestek van onrust en gisting dat het naderend uitbarsten eener groote staetsomwenteling voorspelde. De Godsdienststwisten welke toen de Nederlanden begonnen te teisteren en later de eeuwig bejammerenswaerdige scheuring van noord en zuid teweeg bragten, hebben den schryver eene ruime stof tot schilderachtige tegenbeelden, eigenaerdige zedenschetsen en zielschokkende tooneelen opgeleverd. De 16 hoofdstukken des werks maken zoo vele tafereelen uit die kunstiglyk aeneengeschakeld, zich met eene gelukkige verscheidenheid afwisselen en met zoo dichterlyke en tevens zoo waerachtige kleuren zyn voorgedragen, dat de lezer onder zyne oogen waent te zien gebeuren al wat er in is afgebeeld.

Zie hier in weinige woorden op welk eenen grond het verdichtsel van den heer De Laet is aengeleid.

Van Wesenbeke en zyne twee zonen Lauwreys en Norbrecht, die ten jare 1567, even als toen veel andere adelyke geslachten van Antwerpen, de hervormde leer geheimelyk aenkleefden, hebben het bespiedend oog der inquisitie op zich getrokken. Eene zware verdenking van kettery kleeft op hen, omdat de jonge Annah Van Fellenberch, dochter van eenen ter zake van Godsdienst gebannen vader, onder hun dak eene oogenblikkelyke schuilplaets heeft gevonden. Het ontbreekt den geloofsonderzoeker Gonzales slechts aen een nader bewys, hoe onbeduidend ook, om hen allen van hoog verraed te overtuigen en aen de beulen

[p. 264]

des heiligen geregts over te leveren. Norbrecht, de jongste der Van Wesenbeken, is het blinde werktuig dat zyne barbaersche arglistigheid uitkiest om den ondergang van het onroomsche gezin te verhaesten. Trouwens, hy kent den driftigen en ligtvaerdigen jongeling, hy weet dat al is deze aen Annah, zyne nichte, verloofd, hy eene geheime liefde heeft opgevat voor Susannah da Candore, eene der staetjuffers der landvoogdes, die hy aen het hof der hertogin van Parma heeft leeren kennen sints hy daer, op zyns vaders verzoek, om minder vermoeden te wekken, gewaegd had te verschynen. De trotsche Spanjaerdin laet zich, onder belofte van eene hertoglyke uittrouwing, den last wel gevallen, om 's jonkers hoop aentemoedigen en zyne liefde tot de laetste, door Gonzales bedoelde buitensporigheid optewinden. Hoe hartelyk ook aen Annah verknocht, is de zwakke Norbrecht tegen de trouwlooze betooveringen der vreemde verleidster niet bestand: ter liefde van haer verzaekt hy zyne bruid, zweert hy zynen Godsdienst af en verraedt hy tevens de geheimen waeraen het leven zyner nabestaenden en geloofsgenoten hangt. Na de wreede zinverbystering des hartstogts, opent hy eindelyk de oogen, maer het is slechts om in den afgrond neêr te zien, waer zyne dwaesheid hem en hy de zynen onwederstaenbaer in medesleept.

Dit eenvoudig onderwerp is door den schryver, in 320 bladzyden, zonder nuttelooze uitweidingen, zonder overtollige optooisels, met kunst en smaek ontwikkeld. Buiten de inleiding, die ons wat slepend en ledig voorkomt, zyn de minste omstandigheden beduidend, bondig geschreven, voor den ganschen samenhang onontbeerlyk en wonder wel aengevoerd om de belangrykheid van het geheel te bevorderen. Het verhael is over het algemeen levendig, vol beweging en bedryf, en de schryver schynt zich opzettelyk van alle het gewoone bywerk te hebben onthouden, om de hoofdzaek minder uit het oog te doen verliezen. Eenige beschryvingen nogtans waren onzes bedunkens hier en daer niet van onstade gekomen, om 's lezers oplettendheid van de schielyke opvolging der gebeurtenissen een weinig te verpoozen, en wy hadden het voor geen gebrek gerekend,

[p. 265]

ware de draed der handeling wat meer afgebroken geweest om onze nieuwsgierigheid heftiger aen te vuren.

Overigens volgt het werk een wyzen, natuerlyken en logischen gang. Het belang groeit by elk tooneel tot de eindelyke ontknooping die de twee geliefden op den brandstapel brengt. Het laetste tafereel is dramatisch en verschrikkelyk, doch, het spreekt niet genoeg tot ons gevoel, het perst ons die zoete tranen van medelyden niet af die wy by de slagtoffering der helden eens romans onwillig plengen. Wy hadden ook verlangd dat het verhael in een geleidelyker en bevallyker trant geschreven ware om tot een volksboek te kunnen worden bestemd. De styl is zoo sierlyk en zoo beschaefd als men van eenen geoefenden en niet van eenen beginnenden schryver, kon verwachten. Nog wat styf en stroef in den beginne, wordt hy welhaest hoe langer hoe losser, zwieriger en vloeijender.

De geheele aenleg van het werk van den heer De Laet verraedt in hem eene ryke verbeelding, een kieschen smaek, een waernemenden geest, die door historische en natuerkundige studien gescherpt, tot op den bodem van 's menschen hart weet door tedringen. Eene gelukkige tegenstelling van karakters en bedryven heerscht door gansch zyn verhael. Annah is een zacht en engelachtig kind dat voor haren bruidegom die kuische en toch brandende liefde koestert, welke voor geenen ondank, voor geene ontrouw wykt en van geene zelfsopoffering terugschrikt. Susannah in tegen is een eerzuchtig en behaegziekschepsel, huichelig in hare drift, valsch in haren grimlach, verraderlyk in hare streelingen. Norbrecht is door eenen onstuimigen, onwederstaenbaren hartstogt voor de ongevoelige en trouwlooze Spanjaerdin beheerscht, en verstoot, zonder te gissen of te begrypen, de regtzinnige liefde zyner bruid aen wier zyde een gewis heil hem verbeidt, om er elders slechts den schyn van natejagen. Van Mansfelt, die zich Norbrecht's verzuim wil ten nutte maken, is een hoofsche ligtvink, welke voor geen onzinnelyk gevoel vatbaer, Annah slechts uit ydelheid en zelfsbehagen mint, en wiens liefde in haet en wraekzucht verkeert, zoodra zy door geene hoop meer wordt ondersteund.

[p. 266]

Behalve de opgemelde personaedjen die alle kloek en krachtig zyn afgeschetst en in het werk eene min of meer gewigtige rol vervullen, treffen wy er nog twee anderen aen, wier karakters niet min breed en eigenaerdig zyn afgemaeld, namelyk den ouden Van Wezenbeke en den gewezen monnik Pieter Herman. De eerste behoort tot die statige bybelsche figuren die ons de aertsvaderlyke eenvoudigheid te binnen brengen; de tweede is als een raedselachtige Proteus die zich steeds onder verschillende gedaenten voordoet en in alles wat er belangryks voorvalt, een geheimzinnig deel neemt.

Het overdryven der karakters is een gebrek waeraen de meeste romans mank gaen. Het huis Van Wesenbeke schynt ons onder dit opzigt niet boven alle berisping verheven, inzonderheid wat den geuzen prediker betreft. Wy kunnen, by voorbeeld, niet als waerschynelyk aennemen dat hy dweepzuchtig genoeg in zynen haet tegen Norbrecht en wreed genoeg in zyne wraek zou wezen, om zich tot deszelfs beul openbaer te verlagen, en tot straf van den afvalligen zoon, den getrouw gebleven gryzen vader, den onschuldigen broeder, de tedere en ongelukkige bruid op denzelfden brandstapel, als martelaers zyner eigene leer, meedoogenloos te doen sneven.

Wy zullen den heer De Laet niet bedillen om eenige oneigene uitdrukkingen die hem in het haestig schryven zyn ontsnapt; noch om eenige nieuwe bewoordingen die hy heeft gewaegd, omdat zy ons meestal door den geest der tael gewettigd schynen, noch om verscheidene ingeslopen spelfouten, omdat dezelve veel eer den drukker dan den schryver moeten worden aengerekend.

Wy haesten ons liever de slotsom van onze beoordeeling optemaken, met te verklaren dat het huis Van Wesenbeke een der beste romans is die wy ooit gelezen hebben, en dat het in de boekenkas van elk beminnaer onzer schoone moedertael, een uitstekende plaets verdient te bekleeden.

Wy weten den heere De Laet niet alleen dank om het voortreffelyk geschenk, waermede hy onze vaderlandsche Letteren heeft vereerd; wy pryzen hem nog om het volgwaerdig voorbeeld dat hy aen onze talryke verzenmakers gegeven heeft met het

[p. 267]

nederige en door hen misachte proza niet beneden zyne waerdigheid van dichter te hebben geschat. Onze vlaemsche lezers zyn gretig naer keurige prozaschriften, waeraen wy nog groot gebrek lyden, terwyl de rymwerken ons als overstroomen, en hunne gunst is toegedacht aen de zulken die bekwaem en wel beraden genoeg zyn om in die algemeen gevoelde behoefte te voorzien.

Daer nu de eerste stap door den schryver op het gebied des ondichts gewaegd, voor hem een volslagen zegeprael is geweest, zal hy zich voorzeker aengemoedigd vinden om ons nadere proeven te geven van een talent, dat nog niet tot de hoogte is opgestegen, welke het door oefening vatbaer is te bereiken. Wy durven hem gerust nieuwe lauweren toezeggen indien hy het vak des romans blyft bearbeiden, hetwelk wat men ook zeggen moge, tegenwoordig het best geschikt is om de nederduitsche letterkunde, die by ons met de werken van onzen geachten stadgenoot, den heer Hendrik Conscience, weder is ontloken spoedig opgang te doen maken en veld te doen winnen.

De heer De Laet is overigens met dien veelomvattenden aenleg begaefd die hem bekwaem maekt om, met de minste vlytbesteding, evenzeer welken tak der litteratuer hy beoefenen wille, altoos te slagen en uittemunten. Hoe meesterlyk hy zich nu ook als romanschryver hebbe gekweten, is het by ons eene diepe overtuiging dat hy zich als historieschryver nog veel verdienstelyker zou kunnen maken. Uit den hoogen graed van wezenlykheid waermede hy de scheppingen zyner verbeelding heeft weten te omkleeden, uit de grondige menschenkennis en wereldwysheid die in zyne karakterschilderingen doorstralen, kan men veilig aflyden wat zyn talent zou kunnen voortbrengen, indien hy hetzelve ter afmaling van de roemryke gebeurtenissen der vaderlandsche geschiedenis wilde ten koste leggen. Hy is inderdaed met al die hoedanigheden toegerust die tot het behandelen van dit en alle andere ernstige vakken onontbeerlyk zyn. Heeft hy reeds veel vinding, gevoel en smaek doen blyken, hy bezit in geen geringer mate die vlugheid van bevatting, die zinrykheid van voordragt, die scherpzinnigheid van oordeel, dien wysgee-

[p. 268]

rigen blik, dien geest van navorsching en ontleding, welke zoo vele hoofdvereischten in den geschiedschryver zyn om in de duisternissen van het voorledene doortedringen, het geheime der oorzaken en dryfveeren te onderscheppen, de echte waerheid te midden der tegenstrydige verhalen te ontknoopen, zich met den geest en de zeden van elk tydvak te vereeningen, persoonen en daden onpartydig te waerderen en alles onder ware en heldere kleuren voor 's lezers oog te doen herleven.

Wy raden den heer De Laet aen in deze nog onbetreden letterbaen, waer geluk en eer hem wachten, eenen stap te wagen, eer zelfs hy voortga met in andere vakken nieuwe offers te brengen aen de beuzelzieke geneigdheid van ons lezend publiek, dat nog eilaes het aengename en het onderhoudende boven het nuttige en het leerzame verkiest.

n.d.c.