Logo DBNL
De Noordstar. Jaargang 2 (1841)

De Noordstar. Jaargang 2

(1841)– [tijdschrift] Noordstar, De–rechtenstatus Auteursrechtvrij

Vorige Volgende


illustratie

Voorlezingen over de Hoogduitsche letterkunde door den heer Kuranda.

Alom bekend is de fabel die een grieksche schryver vertelt. Als Jupiter de menschen schiep, hing hy hun eenen knapzak over de schouders; in het deel dat op de borst hing, legde hy de fauten des naesten; in dat welk zich op den rug bevond de eigene fauten van den drager. Daeruit komt het dat de mensch de fauten zyns naesten steeds voor oogen heeft, doch zyne eigene niet wel zien kan.

Wat deze Griek van den enkelen mensch zegde dat laet zich ook op de volkeren in 't geheel toepassen. Er zyn volkeren die dertig millioenen oogen hebben voor de fauten der naburige natie, maer met zestig millioenen oogen blind zyn voor de fauten van haer eigen karakter en leven. De wereldgeschiedenis is onuitputbaer aen zulke voorbeelden, - doch de wereldgeschiedenis met hare strydigheden en politische twisten moet uit den vredelyken kring des gezelschaps dat hier verzameld is, verbannen blyven; wy bedoelen slechts ons met hare vriendelyke dochter bezig te houden, met de Geschiedenis der Letterkunde.

De letterkunde is eene vrouw; en zy heeft daerom ook alle deugden des vrouwelyken geslachts. Wanneer men tot de eer der vrouwen zegt dat zy de zeden verfynen, - zoo laet dit zich van de letterkunde met gelyken regte beweren. De menschelyke maetschappy heeft geene tederer moeder dan de litteratuer.

Sedert deze eerste schriften, welke wy met den naem de heiligen kenteekenen tot op onzen tyd is het de litteratuer, welke als vrouw Ammo het minderjarige geslacht gevoed heeft, welke met roerende vlytigheid dag voor dag heure moederlyke ervaringsleere ons in het oor fluistert en elken morgend heure zegenende handen op ons voorhoofd legt.

Wyl nu de letterkunde de hoogste deugden der vrouwen in zich vereenigt, moeten wy wel toegevendheid voor haer hebben, wen ze van eenige vrouwelyke zwakheden zich niet vry maken kan. Aen persoonen die ons beminnen, vergeven wy geerne de kleine zwakheid der yverzucht, en de yverzucht is juist de faut waeraen zich de litteraturen der verscheiden natiën zeer dikwyls schuldig maken.

Zoo zien wy namelyk de duitsche en fransche litteratuer, in stede van zich vriendelyk de hand te bieden en in eensgezindheid en trouwelyke nabuerschap met malkander te leven, in eenen hardnekkigen, yverzuchtigen rangstryd de een tegen de andere staen; en, gelyk Maria Stuart en Elisabeth in Schiller's drama, schreeuwt de eene: ‘Ik ben de konigin en do moets voor my knielen’ en de andere roept: ‘Do bist een bastaerd en my behoort de kroon.’

Waerlyk zoo ooit de gemelde grieksche fabel eene onwedersprekelyke toepassing gevonden heeft, dan is het hier het geval. De duitsche litteratuer is plomp, wydloopig, droomachtig, onpraktisch - schreeuwt men in Frankryk. De fransche litteratuer is eenzydig, oppervlakkig, zedenverdervend, naer oogenblikkelyk effekt zoekende, zakeloos, onpoëtisch - schreeuwt men in Duitschland.

Den zak die op den rug hangt, zien beide niet. Konde ieder eene dezer litteraturen buiten zich uittreden en zichzelve van achteren beschouwen, zoo zouden ze gewis regtveerdiger jegens de andere en minder ingetogen met zich zelve zyn. Maer waer deze stelling te vinden?

En toch moest dat bemiddelend element niet zoo verre gezocht worden. Ik ten minste, geloove een punt te kennen, waervan men beide zonder partydigheid en blindheid beschouwen en be-

oordeelen konde; en dit punt is Belgiën! - Hier in dezen onafhanglyken tusschenlande, waer een duitsche en een fransche volkstam zich vermengt, waer Duitschers en Franschen in gelyk aental het gastregt genieten, hier waer de allerroudste kiemen der duitsche poëzy: de Reinaert de vos, enz. ontstaen zyn, terwyl in nieuwer tyd de voortbrengsels der fransche pers juist van hier tot hare wereldreis uittreden, hier ware het oord, waer men beide litteraturen begrypen, heur innig doorschouwende, en dan nog vry van de vooroordeelen beider natiën, de voortbrengsels derzelven op 't regtigste aenmerken en schaduwen en lichten, en schoonheden en mangels op 't regtigste afwegen kon.

Edoch met smart moet men bekennen dat Belgiën de hooge en schoone zending, tot welke het geroepen is, niet genoegzaem erkent. Roerend is het te bemerken, hoe de edelste geesten en vaderlandsvrienden dezes lands zich bemoeyen om het nationael gevoel te verheffen en het zaed tot eene nationale litteratuer uit te spreiden, zonder deze verheugende uitslagen te bereiken, welke zoo welgemeende poogingen verdienen. Met wantrouwigen blik zien ze naer Frankryk, met kouden ooge naer Duitschland. En dan nog ligt de oplossing der opgave zoo na! Gelyk de menging van twee kleuren eene derde voortbrengt, zoo konde Belgiën uit twee litteraturen den fynsten geest zuigende eene derde baren, welke den bloei des germaenschen en des gallischen in zich zou vereenigen. Mag dan immer heen de landspraek verdeeld zyn, vlaemsche, waelsche, - de geest ware één. - Zy ware de zoon van beide nationaliteiten en vader en moeder zouden zich aen de wiege dezes zoons om des te warmer in 't oog blikken en in eene innige omarming hun verbond des te vaster vernieuwen.

Dat Belgiën dit geluk nog niet deelachtig wordt, is het gevolg eener groote schuld die op het land weegt, de schuld dat het zynen duitschen naburen tot hier toe zoo koud en onverschillig den rug heeft toegekeerd. De latere geschiedenis zal het eens ongelooflyk vinden, dat een land, welk, zoo yverig voor ontwikkeling, naer alle zyden omtast, de bronne niet zag, welke zoo

ryk in zyne nabyheid vlood; eene bronne vol stroomende poëzy, wetenschap en beleering, zoo na, (nauwlyks eene dagreis verre, binnen korten tyd door dampwagens en yzerenbanen tot eenige uren gebragt) en toch immers zoo onbekend! De behoefte is zoo algemeen en het getal dergenen welke dit hooger standpunt erkennen, is zoo klein!

Gy, myne vereerde toehoorders, geldt my als de vertegenwoordigers dezes kleinen maer uitgekozenen getals. Hoe verheven is het voor eenen jongen schryver, die de letterkunde zyns vaderlands als eene moeder bemint, die het zich tot opgave zyns levens gemaekt heeft haer te dienen, hoe verheven is het niet voor hem in eenen vriendenlande, de vrienden dezer letterkunde verzameld te zien. Ontvangt mynen dank daervoor. Het is heden het eerste mael in Belgiën dat een kring van edele door wetenschap, fyne beschaving en burgerlyke stelling zoo bevoorregte persoonen zich openlyk verzamelt om zyne opmerkzaemheid gelykmatig tot hoogduitsche geestwerken toetewenden. Er ligt hier in welligt een bevruchtend koren tot een toekomstig zaed; de beweging is van uwe zyde gegeven, de gevolgen blyven welligt niet weg.

Van dit gezigtpunt uitgaende, zal ik in myne voordragt my veroorloven in een verkorten lyst de geschiedenis der nieuwere hoogduitsche letterkunde, met menigen terugblik op de fransche, te schilderen, en namelyk de voortbrengsels der levende schryvers uwen oordeele voortevoeren en te onderwerpen.

Eer ik de schildery der litteratuer voor uwe oogen voere, zy het my vergunt uwe opmerkzaemheid vooreerst te trekken op het oor-element derzelve - op de tael.

De fransche en duitsche spraken, hoe verscheiden ook in hunne huidige vorming, hebben toch in hunne oorspronglyke geschiedenis eene zekere gelykenis, en menige wigtige betrekkingen vertoonen zich gelykmatig in hunnen aenvang.

Beginnen wy met het fransch.

Het is bekend dat tot in 't midden der dertiende eeuw toe, twee hoofddialekten zich het grondgebied van Frankryk verdeelden, het eene noemde men la langue d'oc, het andere la langue

d'oui of la langue d'oil.(*) De langue d'oc was de tael des zuiden, de langue d'oui of d'oil die des noorden. De zuidelyke oc-sprake droeg gansch het zoete karakter des bodems op welken zy bloeide, hare klanken waren even zoo week als de blauwe hemel van Provence. Sismondi verzekert ons dat deze oude provençale spraek veel zoetluidender en zachter geweest is dan de hedendaegsche italiaensche en spaensche talen. De assonancen vonden zich overal van zelfs, de rymen pronkten en klonken van zelfs in 't oor. Hoe zoude de poëzy daer lang zich wachten laten? Inderdaed reeds in de elfde en twaelfde eeuw, terwyl in gansch Europa, de poëzy nog in den diepsten slaep lag, weêrgalmde daer het lied in de langue d'oc gansch lustig en hel, klonken daer de lieders der Troubadours, ten morgengezang der romantische poëzy, deze vrolyke hanenroep, welke de sluimerige middeleeuwen tot eenen schoonen vreugdigen dag herwekte. Welk een toover ligt er over deze spraek als over dezen tyd uitgegoten, waerop dichtkunst, liefde, dapperheid en welluidendheid der woorden de opgave des levens waren!

De langue d'oui of d'oil had ook wel heure poëzy, doch die was veel ruwer, kouder en rotsachtiger. Het was de sprake dezer helden uit Normandiën, die meer van daden dan van gevoelens, meer van den klank der wapens dan van den klank der woorden hielden. Welk wonder dat de zachtvloeyende langue d'oc overal den voorkeur verwierf, en niet alleen in Frankryk? Wen men in onze tyden de fransche tael als hoftael schier in gansch Europa vindt, zoo is dat geenszins een nieuwere verschyning; reeds in de twaelfde en dertiende eeuw vinden wy dezelve by de meeste hoven, by 't hof des konings Richard

Leeuwenhart in Engeland gelyk by 't hof des keizers Frederik met den Roodenbaerd. In Duitschland was het alleen het provençael dialekt, der langue d'oc, welk gesproken werd.

Alleen, met de schrikkelyke krygen der Albigenzen veranderde alles, zoo als men weet. Het schoone Provence werd verwoest, de glans des provençalen ridderschaps vernietigd, de Troubadours verstomden en als eindelyk Lodewyk VIII Provence veroverde en het zuiderlyke Frankryk voor altyd met het noorderlyke tot een eenig koningryk versmolt, dan begon allengskens de tael des overwonnene, voor die des overwinnaers te wyken; de wilde, zorgelooze woorden en gezangen des zuiden verdwenen meer en meer, en de harde, scherpe en meesterachtige uitdrukking des noorden nam de plaets in en bekwam de overhand.

Dit is geenszins eene bezondere verschyning in de geschiedenis. Noord en zuid staen byna in gelyke betrekkingen tot elkander als verstand en phantazy, als gedachte en gevoelen, als man en vrouw. Het zuid in zyne meer schoone, milde, weeldrige vrouwelyke natuer, is meer den gevoele, der inbeeldingskracht, het genot, der rust en weeklykheid overgegeven. In 't noord integendeel, waer de bewooners het leven met wyd meer kamping, nadenken en geweld aen den bodem moeten afdwingen, dáér is ook het vaderland der sterke spieren, der verharde lichamen, der koude en overlegde uitdrukking. En, gelyk in spyt van alle schoone reden over vrouwen-emancipatie, nogtans de man steeds de heerschap behoudt, en gelyk in spyt aller poëtische scheppingen der phantazy, nogtans het verstand de wereld regeert, zoo is 't ook voor 't meeste, daer waer zuid en noord aen een raken, het weekelyke zuiden door het ruwe mannelyke noorden overwonnen geworden.

Van daer ook, dat de Noordmannen zich een groot deel van Europa onderworpen; dat Italië door de duitsche Keizers zoo dikwils bedwongen werd; en is niet het beschaefdste ryk des zuiden, Rome, door het ruwe geweld der barbaren van het noorden nedergeworpen?

De zachte tael van Oc maekte geene uitzondering op den re-

gel. Hare verbinding met de ruwe mannelyke langue d'oui werd door geenen gelukkigen echt bekroond. De man rukte het huisregt tot zich; hy verbood heuren speelgenoten en jeugdvriendinnen zynen dorpel, en de kinderen werden uitsluitelyk in zynen Godsdienst opgevoed.

Dit overwigt der langue d'oui heeft het noodlot der fransche uitdrukkingswyze voor alle toekomst beslist. Uit deze omstandigheid kwam deze tael herop, die wy heden wegens heure klaerheid, wegens heure bestemdheid, wegens heure fyn begrenzende vindigheid algemeen bewonderen, die echter voor de uitdrukking des gevoels en des gemoedslevens maer eene zeer karige en enge ruimte bezit. Het verstand en slechts het verstand is de Godheid dezer spraek; en toch verlangt ook het gevoel zyne regten, het wil gelyk het verstand, door denzelfden afgeveerdigde, door de tong, zich vertegenwoordigen zien. Alleen - tout ce qui n'est par clair n'est pas français - zegt Voltaire. Nu heeft het gemoed zeer dikwils aendoeningen die niet altyd klaer zyn; zulke gevoelens erkent de fransche tael niet. Welligt komt het daeruit, myne toehoorders, dat men in de fransche woordenboeken naer eene overzetting des duitschen woords gemüth (gemoed) vergevens omziet.

Rigten wy nu den blik op de hoogduitsche spraek. Ook hier ontmoeten wy twee hoofddialekten, en weder is het een zuiderlyk en een noorderlyk, welke zich tegenoverstaen. Wat voor de fransche tael de langue d'oc is, dat is voor ons het allemanische of zwabische dialekt; wat voor frankryk de langue d'oui, dat is voor ons het saksisch waeruit het hedendagsch hoogduitsch zich gevormd heeft.

Ook voor Duitschland was het de zuiderlyke spraek in welke de troubadours of de Minnesänger, gelyk ze by ons heeten, hunne lieders dichtteden. Als namelyk de chevalerie en die vrolike kunste (le gai savoir) der provençale ridders over gansch Europa zich begon te verbreiden, toen was het by het glansende hof des zwabischen Keizers Frederik Barbarossa en in Weenen by het vrolyke hof der oostenryksche hartogen, waer de nieuwe zeden en gedichten de vroegste opnamen en navolgers vonden. Eene

ontelbare ry van ridderen en edelen wedyverden in de kunst om het schoonste lied ter eere der vrouwen en der liefde te dichten, en de keizer zelf stond aen hunne spitse. Het zuiderduitsche dialekt wierd alzoo het middelpunt dezer nieuw oplevende cultuer. Wie nu in Duitschland aen dezen nieuwen beschavingstand wilde deel nemen, moest zich van het zwabisch dialekt bedienen. Zelfs Belgiën, de oorstam des noordschen tongval heeft den zuiderlyken dialekt tribuit betaeld: hartog Johan van Braband is een der beroemste minnesänger geweest.

De gene onder U, myne vriendelyke toehoorderen, welke de pracht van 't zuiderlyk Duitschland met eigene oogen hebben gezien, zullen begrypen hoe deze door Gods adem bewasemde gewesten, het vaderland van zoo vele dichters, en dicht, en dichtstukken, zyn geworden. In deze gezegende, met wyngaerden, zaeilanden en wouden bekroonde gewesten, door welke zich de groene Rhyn, de geele Mein en de blauwe Donauw, gelyk levensverbreidende polsaderen, slingeren; waer een trouwe en openhartige volksstam in gelukkige eenvoudigheid de hutten, huizen en landstraten bezit. Daer leeft voor den dichter eene wereld van immer nieuwe aendoeningen. Het duitsche zuiden was het, die ons Schiller en Göthe, Schelling en Schlegel, Glück en Mozart, gegeven heeft, en hetzelfde zuiden was het ook die de oudste wortelen onzer poëzy heeft voortgebragt. Daer waer de nieuwe poëtische Messias der Duitschers in Don Carlos en Wilhelm Meister is opgestegen; indenzelfden geliefden lande had de duitsche poëzy reeds voor zes honderd jaren heure openbaring verkregen door de profeten Hendrik von Ofterdingen, Walter von der Vogelweide, Wolfram von Esschenbach.

En moeste ik het onderscheid geven tusschen deze oudduitsche en onze hedendaegsche poëzy, zoo mogte ik zeggen: deze oudduitsche dichtstukken onder welken het Niebelungen-lied het beroemdste is, staen in betrekking met onze modernen ongeveer gelyk het oude testament met het nieuwe. Onze nieuwere poëzy is eene oneindige verwydering der vroegere, maer deze is altyd hare grondlage. Onze nieuwere poëzy is algemeener, meer wereldburgersch, op een vryer standpunt zich stellende,

daer de oudduitsche zich slechts met haren eigenen volke bezig houdt. De nieuwere poëzy der Duitschers is eene wereldpoëzy, de oudduitsche is eene volkspoëzy.

Maer de hoofdzaek is desvolgende. De huidige hoogduitsche schriftsprake is gansch verschillend van de tael die zich in den mond des volks bevindt. Als Malherbe by de Franschen de hedendaegsche gestalte hunner tael vaststelde, was het het paryzer dialekt welk hy haer ten grondlage gaf. ‘De paryzer sprake is het voorbeeld voor gansch Frankryk.’ Zoo luidde de wet. Anders is het in Duitschland gelegen. De vreemdeling die ons vraegt: in welken geweste spreekt men dan de tael die men in uwe boeken vindt, - dien kunnen wy niet antwoorden.(*) Noch in Berlyn, noch in Weenen, noch in Hamburg, alzoo in geene der drie hoofdsteden Duitschland's is ze de volkstael. Hetgeen wy hoogduitsch noemen, heeft by ons geene vaste zitstede of bodem. De poëet, het boek, het tooneel hebben eene gansch andere uitdrukkingswyze als de burger. In deze middeleeuwsche poëzy echter schepte de dichter onmiddelyk uit den monde des volks; hy behoefde maer de gewoonlyke woorden rythmisch te verordenen, met eenen rymuniforme te bekleeden, en een gansch heir van poëzyen kwam op zyn bevel hervoor. En hiertoe was het weeke en klinkende zwabisch dialekt, met zyne trouwhartigheid en naïveteit, gansch bezonder geeigend. Wie van u, myne vriendelyke toehoorders, gelegenheid gehad heeft eenen Tyroler, Zwitser of Oostenrykschen landman te hooren spreken, zal gewis toestaen dat deze dialekten eenen zekeren toon hebben, die het gemoed op eene aengename wyze beroert, waervan men zich geene rekenschap kan geven, maer die eenen weldadigen indruk maekt.

Om ook dengenen wien het zuiderduitsche dialekt vreemd is eene lichte karakterschets van hetzelve te geven, veroorlove ik

my eenige strofen van oude minneliederen aentehalen die door eenen bekenden levenden dichter in het oosterryksche dialekt zyn overgedragen geweest.

Opperduitsch of Oostenryksch.(*)
 
Killustratie vögerl is traia
 
Sein'n nesterl au'm Bâm,
 
Åls i dir, liab's illustratierndl,
 
Wån i wåch bin, wån i tram'!
 
 
 
In da Wainnåcht, in da Mett'n
 
Håb i di zunerscht g'seg'n,
 
Wia's d' schlafri mi 'n Naserl
 
Au'm Betbuach bist g'leg'n.
 
 
 
Unsa illustratie' dé is haili,
 
Unsa illustratie' håb an B'stånd:
 
In da kirch'n håb' i's Hillustratiez Kriagt,
 
In da kirch'n kriach' i d'Hånd!
In 't Hoogduitsch.
 
Kein Vögelchen ist treuer
 
Seinem Nestlein auf dem Baum,
 
Als ich dir, liebes Dirnlein,
 
Wann ich wach bin, wann ich träam'!
 
 
 
In der Weinacht, in der Mette
 
Habe ich dich zuerst gesehen,
 
Wie du schläfrig mit dem Näslein
 
Auf'm Betbuch bist gelegen.
 
 
 
Unsre Lieb' die ist heilig,
 
Unsre Liebe hat Beistand:
 
In der Kirche habe ich 's Herz gekriegt,
 
In der Kirche krieg' ich die Hand!
In 't Nederduitsch.
 
Geen vogeltjen is trouwer
 
Zyn nestjen op den boom
 
Als ik dij (u) lieve deerne,
 
Wen ik wake, wen ik droom!
 
 
 
In de wynacht, (kerstnacht) in de metten
 
Heb ik dij (u) voor eerst gezien
 
Hoe do (gy) slaeprig met het neusjen
 
Op het kerkboek bist gelegen.
 
 
 
Onze liefde die is heilig
 
Onze liefde heeft een bystand
 
In de kerk heb ik 't hart gekregen
 
In de kerk kryg ik de hand.

Het hedendaegsch oostenryksche dialekt is wel van het zwabische gansch verschillend, doch beide zyn één in oorsprong. Ook waren het namelyk de Habsburgsche keizers door welke de zuiderduitsche sprake, gansch de middeleeuwen door, haer over-

wigt verkreeg. Het eerste belangryke gedicht, der middeleeuwen, de beroemde Theuerdanck is uit geene andere pen gevloten als uit die des keizers zelfs. Deze is dezelfde keizer Maximiliaen, die in Brugge gevangen zat, en terwyl de onrustige Bruggelingen zich van buiten bemoeiden om hunnen heer allerlei boosheden te spelen, zat van binnen de jonge duitsche keizers zoon, en dacht misschien de verzen uit, die hy later in zyne beroemde gedichten, der weisse Kunig en der Theuerdanck onder vreemde namen uitgaf.

De heethoofdige Brugsche burgers hebben naderhand een tamelyk duer honoraire voor deze verzen moeten betalen. Brugge is de eenige stad in Belgiën aen welke men het vergeven moet, dat zy geene voorliefde voor de hoogduitsche litteratuer laet blyken.

Doch laet ons tot het hoofdthema terug keeren. Eene menigte omstandigheden liepen te samen om het zuiderduitsche dialekt tot schriftspraek der middeleeuwen te maken. Wat zegde het duitsche noorden hiervan? Liet het zich deze heerschappy des zuidens geduldig gevallen? Niets minder! Het duitsche noorden staet in vryheidsmoed, strydbare dapperheid en mannelyke kracht, geenen anderen noordschen volke ten achter. - En de roem zyner wapenen wordt niet eerst sedert den zevenjarigen oorlog of sedert de jaren 1812 en 13 gedagteekend; zyne helden heetten niet altyd Blücher, Schwerin en Frederik II. Nog geheel andere veroveraers zyn uit het noorderlyk Duitschland uitgegaen: Kant, Fichte, Leibnitz, Lessing. - Met deze leidsmannen aen de spits heeft het duitsche noorden dikwyls het zuiden aengevallen en het zynen wapenen onderworpen.

Edoch, de zege over de zuiderdialekten heeft het duitsche noorden door eenen van zyn bekendste leidsmannen behaeld, door Marten Luther. Het verstaet zich van zelfs dat Luther de godsdienst hervormer gansch uit den kring dezer bemerkingen blyven moet. Of Luther eene verstoorende brandfakkel is geweest, gelyk men van de eene zyde verzekert, of hy een zegenryke weldoener was, gelyk men van de andere zyde hem noemt: wy hebben het slechts met Luther den spraekhervormer te doen.

Ik heb reeds bemerkt dat in de middeleeuwen het zwabisch dialekt als schriftsprake de overhand bad, en zelfs den noorderduitschen, welke dit dialekt niet kenden, zyne wetten gewissermate(*) met geweld opdrong. De noordduitschen zochten zich aen deze last, zoo veel mogelyk te onttrekken en vlochten eene gansche ry van noordsche woorden in de zuider-duitsche schryfwyze in. Deze waren natuerlyker wyze weder voor zuid-duitschland onverstaenbaer; - en zoo ontstond tusschen sprake en schrift eene immer wyder gapende scheuring.

Met de bybelvertaling welke Luther uitgaf, treedt eene nieuwe tydrekening voor onze tael op.

Men moet geenszins gelooven dat Luther de eerste was, die zich aen dat groote werk waegde. Men had reeds vroeger meermael zich bemoeid, met het heilige schrift te vertalen, alleen in zuider dialekt, voor de voortbrengsels der poëzy zoo gunstig, doch zeer ongeschikt voor de uitdrukking der proza. De bybel bleef daerom den leken met regt onttrokken. Luther in Eisleben(**) geboren, bediende zich nu plotselyk van de noorderduitsche uitdrukkingwyze,(***) en verkreeg daerdoor voor eerst de eene helft Duitschlands voor lezers, die zich ook later als zyne aenhangers getoond hebben.

Het heilige schrift, die nu tot kampplaets der meeningen werd, ging plotselyk in millioenen handen. Hoe heviger de stryd

werd, hoe hongeriger viel men daerover. Godsdienstig gevoel, nieuwsgierigheid en twistzucht bragten het eerweerdige boek in de laegste hutten; iedereen geloofde zich zelven de inzage er van te moeten verschaffen zelfs het zuiderlyke Duitschland greep daernaer. Men las en herlas het, en wat men in het vreemde dialekt niet verstaen konde, dat zocht men te raden en natevorschen. Op deze wyze erlangde de noorder-duitsche uitdrukkingswyze in korten tyd eene zeer groote verbreiding. De geestelyke heeren die de roomsche leerstellingen tegen Luther verdedigden, waren genoodzaekt zich van zyne tael te bedienen, en begunstigden zoo onwilliglyk zyne zake. Van eene andere zyde doorzag Luther wel welk een spitsig wapen de bybelvertaling voor hem was geworden en legde zich hoofd zakelyk toe, om zich van den middelweg der beide dialekten in zyne uitdrukkingen niet te verre te houden. In dit ondernemen wierd hy voornamelyk door die omstandigheid begunstigd, dat zyn gezel en medewerker Melanchton een zuiderduitscher was. Het is bekend dat Melanchton veel geleerder en letterkundig, beschaefder was dan Luther; ook was zyn gemoed zachter en zyn karakter minder hard, min snydend. Het tesamenwerken dezer beide heeft voornamelyk voor uitslag gehad dat in deze bybelvertaling de middelweg werkelyk gevonden is geweest. De gevolgen bleven niet weg. Alle deze noorderduitsche volkerschappen die tot daer toe van de letterkunde uitgesloten waren, wyl hun de uitdrukking ontbrak, stortten er nu in. De sprake wordt nu omgeploegd, omgewroet en in gansch nieuwe velden verdeeld. Eene geheele ry van schryvers beginnen op de nieuwe strydbaen zich om te dryven en alle waren van noorderduitschen oorsprong. De poëzy in 't zuiden verstomt allengskens; de zwabische uitdrukking verdwynt uit woord en schrift en verzinkt tot een patois, tot een provinciedialekt neder. En als Schiller en Göthe eindelyk opstaen, vinden zy, gelyk Corneille en Racine, niets meer van de oude poëtische spraken des zuidens en bevestigen door hunne genie de nu reeds ingevoerde uittrukkingswyze nog meer in hare heerschappy.

De gelykheid tusschen den gang der Fransche en Duitsche ta-

len ligt alzoo klaer voor oogen; dáér gelyk als hier was het een godsdienstige stryd, die de omverrestooting heeft aengevoerd; daer de Albigenzen, hier de hervorming.

Nog eene gansche ry van gelykheden zoude kunnen aengemerkt worden, - tusschen Ronsard en Opitz, tusschen Malherbe en Gottschet, tusschen Diderot en Lessing. - Doch ik moet maer schetsen, niet afschilderen.

Eene betrekking edoch moet ik nog voorleggen, want ze betreft Belgiën.

Het huidige hoogduitsch, welke de algemeene schrift en litteratuersprake is, heeft zyne oorsprong in het saksische dialekt waervan het vlaemsch een der hoofdwortels is. Het vlaemsch, welk wy in Belgiën hooren spreken, verschilt van het hoogduitsch daerin, dat het staen gebleven is, waer het voor drie eeuwen stond en waer het zweerd Alva's hetzelve de voeten afgehouwen heeft. De hoogduitsche tael is ondertusschen met aenhoudenheid voorwaerts geschreden, tot dat zy die hoogte bereikt had, op welke zy heden staet; terwyl het vlaemsch, gelyk een oud moederken op den weg is blyven zitten. Maer het is toch immers heur kleine, een spruiteling die uit haren schoot is uitgegaen die nu in Duitschland op den troon zit.

In Frankryk is het de langue d'oui of d'oil, welke de heerschappy heeft behouden. De benaming langue d'oil beteekent, naer de overeenstemming veler etymologen, niet anders als la langue des Gaules, d'Oil, des Wallons. Zoo zien wy dan in Duitschland een kind des vlaemsche, in Frankryk een kind des waelsche, de schepter houden. Waerlyk de oude moeder, Belgiën, kan tevreden zyn.

Wy hebben ons tot hiertoe bezig gehouden met de gelykheid in het noodlot beider spraken; het is nu tyd dat wy onze opmerkzaemheid op de verscheidenheid derzelven rigten. Wy hebben in 't algemeen aengenomen dat de noorderlyke uitdrukkingswyze meer tot de uitingen des verstands dan tot die des gevoels gunstig is. Te gelyk zegden wy dat de fransche tael gevolgendlyk ook eene tael is, die meer van den geest dan van de gevoeligheid doorstroomd wordt. Hoe komt het dan, konde men

vragen, dat men der duitsche sprake niet hetzelve verwyt kan maken?

Deze vraeg geloove ik niet beter te kunnen beantwoorden, dan met op eene vroeger gebruikte gelykenis terug te komen. Ik heb het zuiderlyk dialekt eene vrouw genoemd en het noorderlyk eenen man. Nu dan, in Frankryk heeft zich het zuiderlyk dialekt reeds in de dertiende eeuw met het noorderlyk verhuwelykt. De tael des zuidens was nog een jong meisjen onervaren en zonder kennis harer weerde; toen werd het den manne gemakkelyk zynen wille geldend te maken, en zich als een alleenheerscher uit te roepen. In Duitschland daerentegen verhuwelykte zich de zuiderlyke sprake met de noorderlyke eerst in de zestiende eeuw, deze dan was ryper, beschaefder, had meer zelfsbewustzyn; hare stelling in den volke was zekerer, hare vrienden magtig en talryk en als de man zich met heur verbond, dan moest hy haer meer dan iets toegeven. Met haren geheelen bruidschat mogt hy niet willekeurig handelen, een goed deel moest gebruikt worden, gelyk zy het verlangde en gelyk het vroeger in heuren vaderlyken huize de gewoonte was. Daeruit komt het dat in de hoogduitsche tael nog immer een ryke schat van oude goudwoorden onberoerd en onversmolten bewaerd liggen. Hier en daer heeft zich wel de vorm van enkele munten een wienig gedrukt en krom gebogen, maer de stempel is behouden geweest. Aen het zuiderlyke dialekt heeft onze tael voor alles te danken den buitengewoonen rykdom aen zinnelyk verwezendlykende woorden. Jean Paul vertelt dat hy zich eens een wortelregister der duitsche werkwoorden heeft gemaekt: voor de begrippen der beweging naer een oord, heeft de Duitscher niet minder als 150 woorden: gehen, schreiten, wandeln, rennen, laufen, treten, enz. (gaen, schryden, wandelen, rennen, stappen, loopen, treden, enz.) Verbeeldt men zich nu deze honderd-vyftig woorden door de voorzetsels be, an, ein, auf, vor, enz. enz. vermeerderd, zoo wast het getal in 't oneindige. Als kortste proeve kunnen ons de werkwoorden welke eene sidderende beweging uitdrukken, dienen.... Wy hebben namelyk, zittern, (sidderen) wallen, (wellen of wandelen) wanken,

(wanken en wankelen) schwancken, (zwanken) nicken, (nikken) zappeln, (spartelen) flattern, (fladderen) zucken, (oudtyds, tokken,)(*) (zich roeren, kloppen) taumeln, (tuimelen, wankelen) paukeln, (met de vingeren slagen gelyk op eenen pauk) schaukeln, (schoppen) schweppern, (met eene zweep slingeren) schlottern, baumeln, (schongelen, wapperen.) - En nog in engeren kreits: runzeln, (rempelen) kräuseln, (krollen, kroezen) fluthen, (vloeyen, vloeden) gähren, (gesten) wirbeln, (wervelen, warlen) sprudeln, strudeln, (opwellen, opborrelen) sieden, (zieden) perlen, (pétiller, en parlant du vin) flackern, (flikkeren.)

Met eene wydere aenhaling der duitsche woordvermogen wil ik my niet inlaten. Om die onafmetelyke rykdommen met een enkel voorbeeld daertestellen, voer ik u maer de volgende daedzaken voor. De ryke grieksche tael heeft in 't geheel 265 eensylbige stamwoorden, de latynsche heeft er slechts 163. - De duitsche echter heeft 2170; - 2170 eensylbige stamwoorden! En nu verbeelde men zich de twee, drie, vier, of vyfsylbigen, en nu de byvoegelyke sylben ge, be, ver, auf, vor, die gelyk de aenzetstukken by eenen waldhoorn immer eenen nieuwen toonaert, eene nieuwe beduidenis voortbrengen. Denke men hier nog by de duizende van tesamengezette woorden en men zal een begrip van de oneindigheid dezer sprake verkrygen. Men roemt en pryst den duitschen geleerden als grondelyk en volstandig; maer wen ook alle duitsche boeken volstandig waren, een hoogduitsch woordenboek kan men niet volstandig maken, indien men er niet ieder half-jaer een supplement byvoegen wil. Het schynt fabelachtig, wen men hoort dat op 't einde der vorige eeuw, toen onze tael toch reeds meerderjarig was en alle hare tanden had, dat toen ter tyd Camyn in zyn Verdeutschungs-Wörterbuch ons op niet minder als 60,000 nieuwe woorden opmerkzaem maekte. Nog ongelooflyker schynt het, dat sedert Camyn nog driemael zoo veel woorden ingevoerd geworden zyn.

Welk eene ryke tael is diegene in welke 200,000 boomen zoo plotselyk uit den bodem wassen. En men moet, ja, niet gelooven, dat men zulke woorden, schoon nieuw geboren, den adelbrief weigert. Wie denkt, by voorbeeld by het woord, schriftsteller (schryver,) dat het voor honderd jaren nog niet op de wereld was; - zelfs Klopstock bediende zich nog van de uitdrukking Scribent. Wie denkt by 't woord Zerrbild (spotprent,) dat men voor 50 jaren het nog niet kende, dat het woord beginnen eerst door Lessing het burgerregt verkreeg.(*) En op het kerkhof des ouden zwabischen dialekts liggen duizende woorden begraven. Men behoeft inaer de aerde op te delven en zy stygen levensfrisch uit hunne graven. En hierin ligt weder eene hoofdverscheidenheid van de fransche tael. By de franschen zyn de oude woorden teenemael dood. Het immer voorwaerts stortende karakter der natie belieft het weinig om te zien, en niets is het zelve hatelyker dan hetgeen het achter zich geworpen heeft. Gelyk in de graven van St. Denis de gebeenten der oude koningen door de omwentelingen uitgerukt en verstrooid wierden, zoo zyn ook de woorden der oude langue d'oc onweêrbrengelyk verdwenen. De duitscher blyft zynen conservativen karakter ook in de spraek trouw; hy eert de koninglyke graven zyns ouden dialekts, en waer het mogelyk is, daer zet de nakomeling hetzelve in zyne oude regten weder.(**) Wie van de huidige fransche schryvers zoude het kunnen wagen, oude woorden, gelyk by voorbeeld oeillet (een oogsken) bracelet (een armken) intevoeren? En toch hoe veel naïver, korter en poëtischer zyn deze

verkleinwoorden dan, un petit oeil, un petit bras. De duitscher, twyfelt niet in dusdanige omstandigheid. Men scheppe maer nieuwe begrippen, nieuwe gedachten, de woorden daertoe hebben wy altyd in voorraed; de fransche is by nieuwe gedachten immer in de noodwendigheid gezet, dezelve in de oorspronglyke vorm te gieten en niet altyd is deze breed genoeg om ze intenemen.(*)

Daeruit komt het ook dat de fransche litteratuer tot hier toe geene voldoende vertaling bezit van de meesterscheppingen van vreemde poëzy, van Shakespeare, Byron, Göthe. De duitscher kan alles vertalen, alles. Zoo staen dan de beide spraken tegenover elkander, gelyk de bezitter van een erfelyk, doch matig, vermogen jegens eenen tooveraer, die met zyne wichelroede verborgene schatten uit den bodem schept.

En hier, myne vereerde Toehoorders, moeten wy ook geregtig zyn en de bekentenis maken dat het der fransche tael gelukt is met heur matig vermogen grootsch en onbereikbaer te werken. De fransche tael is het voorbeeld eener treffelyke huisvrouw; juist omdat haer huis kleiner en hare inkomst geringer is dan die hares nabuers, heeft ze zich gewend meer orde in heur huishouden te brengen.

De rykdom der duitsche sprake is in menige betrekking zelfs verderfelyk geworden. Meer dan een onzer schryvers, die de behoorlyke aenwending niet verstond, is door haer ten gronde gegaen. Ik heb op den theater dikwils bemerkt, dat een slechte of middelmatige tooneelspeler, die eenen romeinschen held voortestellen had, ten uitersten door den romeinschen mantel

geplaegd werd. Het kleed was hem te wyd, en daer hy de kunst der vouwenwerping niet verstond, kwam hem ongeschikter wyze de mantel altyd tusschen de beenen; hy wierp hem hier en daer, zelfs struikelde daerover; en viel ter groote verlustiging des publieks op den bodem. Even zoo gaet het hy ons met menigen schryver. De sprake is hem te wyd, hy kan ze niet drapeeren; hy wil den mantel koenlyk over de schouders werpen, verliest het evenwigt en verderft zich zelven den rolle. In de breede ruimte, welke onze tael by uitstekendheid bezit, dwalen kleine geesten en middelmatige hoofden ligt van den regten weg af, en de duitsche litteratuer telt derhalve veel meer verlorene kinderen als eenige andere.

Maer het genie, de koenlyk uitvindende en scheppende geest vindt daer, voor zyne ridderlyke vaerten, de breedste en dartelste speelruimte. Klopstock, Göthe, Schiller, Jean Paul zouden in eene andere tael welligt niet zoo reuzachtig en hemelhoog gewassen zyn als in die welke voor hare oneindige denkingskracht genoegzame ruimte en uitgebreidheid bezit. En hierin zyn wy den Franschen weder tegenovergesteld. De fransche tael is voor de algemeene beschaving zeer gunstig: even wyl de grenzen enger zyn getrokken, kan men zich ligter met het innere ruim zelfslachtig maken; even wyl de mantel niet zoo vele vouwen toelaet, is hy des te zekerder om omteslaen. De middelmatige fransche schryver is in betrekking op vorm en styl immer nog een uitstekend voorbeeld voor schryvers van zynen rang by andere natiën. De duitsche autheur verkrygt van zyne sprake de woorden alleenlyk stuksgewyze; de fransche bekomt de woorden grootendeels in redevormen reeds samengesteld, in redevormen welke de maetschappy sedert eeuwen heeft beschaefd en voor echt aengenomen.

Nooit kan gevolgendlyk de slechte fransche schryver zoo zeer van den weg loopen als de duitsche. Maer het genie, het buitengewoone hoofd bezield met de neiging om nieuw te scheppen, voelt zich in dezen engen vorm gedrukt, zyne levensopgezwollene kracht verlangt eene vrye ruimte ter ontwikkeling en hy ziet zich ingesnoerd in gezelschappelyke woordvormen, in eene

sprake waer op iederen volzin een ceremoniemeester bytreedt en hem toeroept: dat is niet in de zeden, uwe schreden zyn te sterk; op deze tapyten gaet men stillekens; by dit woord maekt gy een buiging en dat spreekt gy in 't geheel niet uit. De duitsche lezer stelt de vorderingen op de vorm wyd achter de vorderingen op den geest. Het gedacht des schryvers heeft daer door een vryer regt om zich te ontwikkelen. De fransche lezer stelt de aenspraek op de vorm van het gezegde byna even zoo hoog als die op het gezegde zelfs. Niet ieder denker is echter te gelyk redekunstenaer, even zoo als niet ieder groote schilder te gelykertyd kolorist kan zyn. Op deze wyze gaet menig groote geest voor de natie verloren. Want de fransche lezer verlangt dat de schryver van zyne hoogte tot hem afdale; de sprake is voor hem eene wet die aen allen gelykheid verleent, en hy waekt over deze gelykheid met zoo strengregtende ooren, dat de geringste oefening van absolutismus, die zich de schryver veroorlooft, hem kan omverstooten. By de Duitschen omgekeerd, regeert de schryver den lezer, hy verlangt dat de lezer zich de moeite geve tot hem opteklimmen; hy beschouwt den poëtischen geest die hem bezielt als van Gods genade hem gegeven, en erkent de gelykheyd der sprake niet; hy onderwerpt zich niet blindelings aen hare wetten, maer verandert ze waer het hem noodig schynt.

Beide wyzen hebben echter even groote nadeelen als voordeelen en in beide litteraturen is het streven om deze te vereffenen zigtbaer. De groote vrage welke in onzen tyd menig land beweegt, de vrage: ‘Hoe schept men een sterk persoonlyk gouvernement zonder de regten des volks te beledigen,’ is niet slechts eene politische vraeg, het is ook eene litterarische. In Frankryk en in Duitschland vraegt de letterkunde - hoe verschaft men aen den schryver het regt zyne hoogere individualiteit, zyn beter inzigt geldend te maken, zonder daerby den lezer te drukken, zonder daerby de wetten der sprake en der nationale aenspraken te kwetsen.

De pogingen om deze vrage op te lossen, vormen het element der zoogenaemde moderne letterkunde.

v.d.h.


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

landen