Noord en Zuid. Jaargang 26

Denominatieven, causatieven, frequentatieven en intensieven.

De werkwoorden, die afgeleid zijn van nomina, (naamwoorden) n.l. van zelfstandige of bijvoeglijke naamwoorden, noemt men denominatieven.

1e. van zelfstandige naamwoorden: eggen, kleeden, peulen, visschen. Deze woorden drukken eene werking uit, die in een of ander verband staat met de zelfstandigheid, die het grondwoord noemt. Zoo is b.v. eggen eene bepaalde werkzaamheid met een eg verrichten, peulen is de peul van iets afnemen enz.

2e. van bijvoeglijke naamwoorden.

a. witten, bleeken, warmen, sterken.

b grijzen, rotten, rijpen, groenen.

De werkwoorden onder a genoemd zijn overgankelijk en hebben de beteekenis: maken tot datgene, wat het grondwoord uitdrukt, dus wit maken, bleek maken. b.v. De stukadoor wit den muur = de stukadoor maakt den muur wit.

De onder b genoemde woorden zijn daarentegen onovergankelijk en beteekenen: worden tot datgene wat het grondwoord uitdrukt, dus groenen = groen worden, grijzen = grijs worden b.v. Zijn haren grijzen = zijn haren worden grijs.

Eene eigenaardigheid van sommige denominatieven is de uitgang eeren, die we aantreffen in voeteeren, kleineeren, stoffeeren, afgeleid van voet, klein en stof. Deze werkwoorden zijn gevormd in navolging van Fransche vormen als: fêteeren, zich amuseeren en dergelijke.

[p. 541]

Naast deze denominatieven staan de werkwoorden, die van andere woordsoorten zijn afgeleid.

1e. van bijwoorden. b.v. uiten, innen, opperen, naderen, vernederen. Zoo beteekent uiten in: de beschuldigde kan geen woord uiten, hetzelfde als: uit brengen; naderen is nader of dichter bij iets komen, enz.

2e. van voornaamwoorden: mijnen = mijn roepen op een verkooping. Vgl. ook het Duitsche dutzen = du tegen elkaar zeggen en het Friesche dou-en, dat dezelfde beteekenis heeft.

3e. van tusschenwerpsels. Verfoeien van foei, over iemands daden en handelingen foei zeggen; hemmen dat is hm tegen iemand roepen. Eveneens het Duitsche ächzen (weeklagen) van ach.

Causatieven. Het eigenaardige van deze woorden is, dat de werking die ze uitdrukken, de oorzaak is, dat er eene andere werking geschiedt, genoemd door een werkwoord, dat in beteekenis en vorm met het eerstgenoemde verwant is. Als voorbeeld nemen we het werkwoord leggen in: ik leg het boek op tafel. De werking leggen, die verricht wordt, is de oorzaak, dat er eene andere werking n.l. liggen plaats heeft, 't gevolg van de eerste handeling is immers, dat thans het boek op tafel ligt. Zoo ook vallen; het vellen van een boom heeft tengevolge, dat deze valt, de eerste werking is dus weer de oorzaak, dat de tweede geschiedt.

We zeiden boven, dat beide werkwoorden in beteekenis verwant zijn; deze verwantschap blijkt duidelijk uit hetgeen reeds gezegd is, terwijl bovendien dit ook helder wordt aangegeven door 't volgende: vellen = doen vallen, drenken = doen drinken, zoogen = doen zuigen, enz.

Ook in vorm bestaat verwantschap: alleen de klinker is verschillend. De meeste causatieven kwamen in klinker oorspronkelijk overeen met den onvoltooid verleden tijd van 't andere werkwoord; zoo luidde drenken vroeger drankjan en had dus denzelfden klinker a als de onvoltooid verleden tijd van drinken, dat vervoegd werd: drinken, drank. Drankjan vervormde tot drenken, de a werd onder invloed van de volgende j tot een korte e (umlaut.)

Oorspronkelijk waren vele causatieven denominatieven; zoo werd vellen of valjan, zooals het vroeger luidde, gevormd van 't zelfstandig naamwoord val, en beteekende: het veroorzaken van een val, dus doen vallen. Eveneens vormde men drenken of drankjen van drank. Tegenwoordig kan men in lang niet alle caasatieven een

[p. 542]

zelfstandig naamwoord terugvinden en het is ook niet zeker, of dit vroeger met al deze woorden wel het geval is geweest. Misschien zijn sommige er van gevormd naar analogie van reeds bestaande causatieven en dus zijn die werkwoorden nooit denominatieven geweest.

Sommige causatieven hebben niet meer de sterke oorzakelijke kracht, welke deze groep kenmerkt: zoo wordt b.v. tegenwoordig door velen leggen verwisseld met liggen, een fout, die zelfs bij goede schrijvers voorkomt. Van anderen, zooals leiden en voeren is het verwante werkwoord verloren gegaan, maar toch blijft de causatieve kracht behouden. Het hondje leidt den blinde, beteekent nog steeds: is de oorzaak, dat de blinde gaat en nu is bekend, dat naast leiden vroeger lijden stond, dat werkelijk gaan beteekende. (Nog behouden in overlijden.)

Intensieven. Naast het werkwoord nijgen, dat beteekent: eene langzame, deftige buiging maken met het hoofd, of met het geheele bovenste deel van 't lichaam, staat nikken, dat eene kortere en vluggere beweging aangeeft. Op dezelfde wijze staat bukken naast buigen, hikken naast hijgen, stikken naast steken, wikken, naast wegen. In al deze gevallen merken we op, dat de eerstgenoemde werkwoorden, wat de beteekenis betreft, in hoofdzaak met de laatstgenoemde overeenkomen, maar dat bij alle de grondgedachte iets scherper, sterker aangegeven is. Deze woorden noemt men intensieven of werkwoorden van versterking.

Ook de vorm vertoont bij alle een zekere verscherping: de zachte g van nijgen is overgegaan in de scherpe k van nikken, welke eigenaardigheid we ook opmerken bij bukken - buígen, hikken - hijgen, wikken - wegen. Tevens is de klinker van den stam verkort, de ij van nijgen werd tot de korte i van nikken, de e van wegen tot de i in wikken, enz.

Frequentatieven of werkwoorden van herhaling, zoo genoemd, omdat ze een gedurig herhaalde werking beteekenen, b.v. klapperen aanhoudend klappen, kibbelen = aanhoudend kijven. Zoo ook stotteren naast stooten, bibberen naast beven, dribbelen naast draven, bedelen naast bidden. Al deze woorden eindigen op elen of eren, doch hoe de vorming van alle frequentatieven in zijn werk is gegaan, valt niet met zekerheid te zeggen. Sommige er van zijn denominatieven b.v. hameren, dobberen, hengelen, gevormd van hamer, dobber, hengel.

[p. 543]

Deze werkwoorden komen overeen met de verholen denominatieven als: brijzelen, hobbelen, plunderen, bulderen, welke gevormd zijn van thans verouderde grondwoorden nl. brijzel = kruimel, hobbel = knobbel, verhevenheid, bulder = geraas en plunder = huisraad.

De overige frequentatieven zijn gevormd van den stam van een verwant werkwoord b.v. kibbelen van kijven. (zie boven.) Deze noemt men wel echte frequentatieven, in tegenstelling met de schijnbare, welke eigenlijk denominatieven zijn, zooals pas is aangetoond.

Niet alle werkwoorden op elen of eren zijn tegenwoordig duidelijk frequentatieven; de beteekenis voortduren, herhalen is bij sommige zoo verzwakt, dat men die haast heelemaal niet meer voelt, zooals b.v. bij wandelen, aarzelen en luisteren.

Enkele frequentatieven zijn tegelijk intensieven b.v. stribbelen, bibberen, jakkeren. Jakkeren beteekent voortdurend jagen b v. de voerman jakkert zijn paard af en is dus een frequentief; tegelijk echter geeft het woord een versterking aan van jagen, het zegt, dat de werking met nog meer kracht geschiedt, en daarom moet het bij de intensieven gerekend worden. De overgang is trouwens heel natuurlijk, daar het aanhoudend verrichten van een werking gemakkelijk eene verscherping in de uitvoering er van tengevolge kan hebben.

Amsterdam.

E. Rijpma.