Noord en Zuid. Jaargang 26

[p. 160]

De voorvoegsels der werkwoorden.

Ont-

In het Gotisch bestaat een voorzetsel and en daarnaast een voorvoegsel and- bij werkwoorden, anda- bij zelfstandige naamwoorden, met de beteekenis van ‘tegen’, beantwoordend aan 't Grieksch anti-, ant-, dat uit antagonist, antipathie, antipode. antithesis, ook uit latere analoge formaties als antimakasser, antiseptisch, antirevolutionnair algemeen bekend is. Zoo is Gotisch andawaurdi = tegenwoorden (waurdi is een verzamelwoord, afgeleid van waurd, woord) en andwaurdjan = tegenspreken (uit and- en het denominatief waurdjan). Behalve in Antwerpen, ‘tegen (het water) opgeworpen (dam)’ bestaat bij ons dit and- of anda- nog alleen duidelijk in antwoord en in antwoorden, waar and- dan gewoonlijk wordt geschreven ant-, in overeenstemming met onze uitspraak en met onzen spelregel, dat onbuigbare woorden op geen zachten slotmedeklinker eindigen; dus evenals geweest, gij hebt, hij heeft, enz., waarbij men etymologisch ook een d zou verwachten.

Naast dit and-, anda- bestond in 't Gotisch met zwakkeren stamklinker het voorzetsel en voor werkwoorden het voorvoegsel und-, untha-: Got. unthathliuhan - ontvlieden, undrinnan - te gemoet loopen. Dit is het Nederlandsche ont-. Dus ont-: ant- = bond: band = dronk: drank, enz.

Dit ont- komt in 't Middelnederl. nog als voorzetsel voor in de beteekenis van tot: onthier is ‘tot hier’; misschien ook in ontwee (onttwee) = tot twee, in twee = en(t)zwei en in ontstukken (ontstukken) = tot, aan, in stukken, waaruit met weglating der praepositie en met paragogische d ons bijv. nw. stukkend; misschien ook in ontware worden = tot opmerkzaamheid komen, waarvoor men later is beginnen te zeggen ontwaren.

Bij werkwoorden beteekent dit ont-, evenals ant-, ‘tegen’ en duidt aan, zooals reeds uit de beide aangehaalde Gotische woorden, kan blijken, een nadering (Got. und-) of een verwijdering (Got. untha-). Voorbeelden van nadering: ontbieden (tot zich laten komen), ontgelden (eig. betalen aan iemand), onthalen (tot zich halen), ontvangen (voor zich opvangen), ont(ge)moeten (tot elkaar komen, tegenkomen), onthouden (tegenhouden, vasthouden), ontzien (tegen opzien). Voorbeelden van verwijdering: ontgaan, ontloopen, ontkomen,

[p. 161]

enz., ontvoeren, onttrekken, ontheffen, zich onthouden van, enz. Het transitieve werkwoord beteekent dan dikwijl meer of minder zuiver het tegengestelde van het grondwoord: ontdekken, ontveinzen (‘vein zen van niet’), ontladen, onthullen, ontwikkelen, ontvouwen, ontwennen, ontkennen (niet erkennen), ontbinden, ontkleeden, ontberen (eig. niet dragen); ontkurken, ontketenen, ontluiken, ontstellen, ontredderd (verl. deelwoord van ontredderen, tegengest. van beredderen). Doordat vele dezor grondwerkwoorden denominatieven zijn, maakte men ook van substantieven of zelfstandig gedachte adjectieven onmiddellijk ontaarden, ontwortelen onteeren, ontraadselen, ontzind (vgl. deelw. van ontzinnen), ontlasten, onttronen, ontbladeren (van het oude meervoud), ontcijferen, ontleden (‘de cijfers, de leden uit elkaar nemen’), ontwijden, ontheiligen, ontgroenen, ontnuchteren; ook ontboezemen, onteigenen, waarin ont = Lat. ex, uit vgl. ontkleeden, ontwarren. Daar de tegenstelling bij adjectieven dikwijls door on- wordt uitgedrukt, ligt de verwarring tusschen on- en ont- bij sommige van bijv. nw. afgeleide werkwoorden voor de hand: verontschuldigen uit veronschuldigen; zoo is verontwaardigd het verleden deelw. van zich verontwaardigen en daardoor afgeleid van onwaardig, zooals Lat. indignari van indignus, en verontreinigen van onrein.

Soms is de verwijdering, anders bezien, te gelijk een te voorschijn treden: ontspringen, ontspruiten, ontstaan. Zoo kreeg ont- bij werkwoorden inchoatieve kracht: ontbranden, ontginnen, onthutst (van onthutsen; hutsen = schudden), ontslapen, ontroeren, ontsteken, ontgroenen, ontvlammen. Samenvalling van ont- (Duitsch vroeger int-, nu ent-) met in kan daartoe, althans in 't Duitsch, veel hebben bijgedragen: vgl. inslapen en ontslapen, imbiss en ontbijten. Imbiss (met m uit n) en ontbijten heeten beide in Drente ambiten, waarin aan een dergelijke inchoatieve kracht heeft: vgl. aansteken naast ontsteken, aan(be)ginnen en ontginnen, aangrijpen en Got. undgreipan.

Vele der bovengenoemde werkwoorden van verwijdering: ontwortelen, ontmoed(ig)en, ont(ge)rieven, ontkronen drukken een scheiding, wegneming, ‘berooving’ uit en heeten dan privatieven: ont- heeft dan in tegenstelling met be- privatieve kracht. Maar ook zonder ont- bestaan zulke privatieven: stoffen, ragen, haar punten, boomen toppen, melk roomen, laken noppen, wol pluizen, villen, schillen, pellen, wieden, spenen, vlooien, plunderen, Gron. boonen draden, Drente rangen = afhalen, schuimen, kelen, vroeger zoo ook koppen, hoofden, halzen. Ter versterking is daar soms ont- voorgevoegd:

[p. 162]

onthoofden, onthalzen, ontbolsteren, evenals bij andere af: afroomen, afstoffen, afdoppen, afschillen, te vergelijken met de in Fransche en Lat. woorden: degenereeren, dechargeeren, debarkeeren, decentraliseeren.

Evenzoo staat ont-, in den zin ‘af, weg’, ter versterking in ontvlieden, ontvluchten, ontleenen, ontnemen = afnemen, vgl. ook ontbijten en afbijten. En ook ter versterking bij de inchoatieven ontblooten, bloot maken, ontnuchteren, nuchter maken, ontruimen, ontvreemden, vreemd maken (vgl. alienare van alienus), ontfermen, oorspr. barmen, medelijden krijgen.

Opmerkelijk is het, dat in Westelijk Drente en ook in 't aangrenzende deel van Friesland, bijv. Oosterwolde, het separatieve ont- er behandeld wordt als een scheidbaar bijwoord, ongetwijfeld gelijk gesteld met af en weg. Men zegt daar: 't mes völ mij ont (Ruinen, Dwingeloo), hij nemt, grip my de griffel ont, hij lop my ont (Smilde).

Groningen.

J. Bergsma.