Noord en Zuid. Jaargang 24

Iets over de vertooning van Esmoreit.

Over het karakter, tijdsverband en de litteraire waarde van het Abel Spel van Esmoreit is reeds op andere plaatsen voldoende gesproken; wij willen nu slechts enkele opmerkingen geven over de vertooning van dit in den laatsten tijd veel genoemde Drama.

Het is ontwijfelbaar dat de lezing alleen van een middeneeuwsch spel ons niet die aandoeningen kan geven, welke men bij de vertooning ondervindt. Men is, al lezend, licht geneigd te denken aan de grootsche kunstwerken van later tijden, waar de ondoorgrondelijke samengesteldheid der menschenkarakters ons in al hare schoonheid, in al hare verschrikkelijkheid wordt voorgehouden: en de doorzichtige gesteldheid dezer middeneeuwsche gemoederen schijnt ons al te één-voudig toe - alsof in elk mensch slechts ééne

[p. 509]

onvermengde hartstocht, één karakter-eigenschap, maar dan ook helder sprekend, zou wonen. Bij de vertooning echter denkt men niet meer aan andere tijdperken van litteratuur, men geniet eenvoudig-weg van de klaar en lieflijk klinkende rijmzinnen en van het onopgesmukte spel, waarnaar de vertooners met af en toe goeden uitslag streefden.

Dit genieten kon evenwel volkomener wezen, en het zal weinig moeite kosten, bij een mogelijke nieuwe opvoering van Esmoreit of een ander Abel Spel, enkele verbeteringen aan te brengen.

Eerst iets over het spreken en het handelen.

Niet ieder der spelers heeft een zoo fraai stem-geluid als Damiët, maar indien allen met evenveel eerbiedige zorg de woorden uitspraken als zij het deed, dan ware toch reeds veel gewonnen. De meesten gebruikten in stem en gebaren nog te zeer de gewone trucs, die men van iedere(n) leerling der Tooneelschool tot vervelens toe kan hooren en zien, en die een niet al te onhandig en verlegen dilettant gemakkelijk kan aanleeren. Damiët sprak zeer duidelijk en met fraaie buiging der stem, zonder eenig streven naar die nabootsing van hartstochtelijkheid, welke in dit simpele Spel misplaatst ware geweest. Een gemoed als het hare, waarin de hartstocht wel hevig moet hebben geleefd om haar te drijven tot een dwaaltocht door verre landen (doet het ons niet denken aan de onvergankelijke liefdeskracht, die ook Floris tot Blanchefloer dreef!), zulk een gemoed uit zich niet in het grove gebulder, waarop een der vak-beroemdheden het lichtelijk te verbazen publiek waarschijnlijk zou hebben onthaald, maar juist in die nauw-merkbare modulaties van stem, waar de bedwongen ontroering doorheen schijnt te breken.

In de handeling was één moment, dat m.i. wel eenige verandering mag ondergaan. Het is daar, waar Esmoreit zich in den boomgaard van Damiët te slapen legt. De decoratieve werking van het gaan liggen op de grauwe tooneelplanken en het opstaan, was geenszins schoon. Op middeneeuwsche schilderstukken en miniaturen ziet men slapenden vaak afgebeeld, zittende op den grond met gekruiste beenen, het hoofd steunende in de hand, terwijl de arm rust op de knie. Als Esmoreit zich aldus neerzette, wat zeker ook niet met Oostersche gewoonten strijden zou, kon dit tafereel wellicht iets beter zijn, vooral als ook de omgeving anders ware verzorgd. Hierover dan nu een enkel woord.

[p. 510]

De bedoeling der tooneel-decoratie, der mise-en-scène, is in haren oorsprong zeer goed en zeer natuurlijk: de plaats en uiterlijke omstandigheden der handeling aan te duiden, de verbeelding van den toeschouwer te doen werken. Het komt er nu maar op aan dit op eene eerlijke en zuivere wijze te doen.

Wil men b.v. aanduiden dat de handeling plaats heeft in een bosch, dan kan men op twee wijzen te werk gaan:

1^o. het bosch ver-beelden door een paar kleine boomen of planten in bakken, geplaatst voor een groen of donker-goel achtergordijn; (zoo werden in Esmoreit terecht de wouden der onbekende landen die Damascus van Sicilië scheidden, en tegelijk de boomgaard van Damiët, voorgesteld door eene rij planten, die het tooneel in linker- en rechterhelft verdeelden.)

2^o. het bosch af-beelden, er eene schildering van maken op doeken en schermen. (Zoo werd in Esmoreit - ten minste bij de opvoering die ondergeteekende in zijne woonplaats bijwoonde - tot achtergrond een doek gebruikt, waarop een muur met poortje en daarboven eenig geboomte geverfd was. Aldus zag men op het tooneel eene smakelooze vermenging van onfrissche moderne en eerlijke middeneeuwsche opvattingen.)

Men zou geval 1^o kunnen noemen: de levende ver-beelding, - geval 2^o: de doode nabootsing.

Al was ons van de oude tooneelschikking in 't geheel geen positieve wetenschap voorhanden, uit den geest die door de geheele middeneeuwsche kunst levend was, zouden wij toch met zekerheid weten dat de begrippen van mise-en-scène te dien tijde in de richting van 1^o gingen. Mocht een hedendaagsch tooneelbezoeker zulk eene schikking primitief noemen, laten wij dan liever zeggen: zij is oprecht en zuiver, men vermijdt er den valschen ledigen schijn mede. Als de middeneeuwers speelden (zoo kunnen wij het ons voorstellen) dan was het of zij zeiden: Let wel! wij spelen een spel, het is slechts een weerschijn, geen nabootsing van het groote geheimzinnige Spel des Levens. Raadselachtig is het, hoe deze zuiverheid van inzicht, deze liefde tot waarheid verloren konden gaan; dit is zeker: de begrippen die tot geval 2^o leiden kwamen in de plaats der oude, en men trachtte de omgeving, waarin het drama moest worden gedacht, door geschilderde tafereelen den toeschouwers voor oogen te brengen. Dit had ten gevolge de hinderlijke vermenging van geschilderde omgeving en het spel van levende figuren daarin.

[p. 511]

Velen meenen dan dat dit ‘realistisch’ is, maar deze lieden vergeten dat de bedoeling der dramatische kunst niet is een getrouwe nabootsing te geven eener tegenwoordige of verledene werkelijkheid. Wij behoeven hier niet te herinneren aan het klassieke drama, waar de afwezigheid van elk streven in die richting al zeer duidelijk is. Maar ook bij het romantische drama, al zou de vergissing van het ‘realisme’ hier vergefelijker zijn, is het evenzoo; want zou niet Julius Caesar Latijnsch, King Lear Oud-Engelsch proza moeten spreken, indien men de begrippen der realiteits-nabootsing gestreng wilde doorvoeren?

Het is daarom goed, dat er weer een oud spel vertoond wordt, op eene wijze die de middeneeuwsche opvatting eenigszins nadert. Voor wie echter een weinig gevoelig is voor harmonie, moest de hierboven reeds vermelde tegenstrijdigheid van het moderne geverfde doek als achtergrond op het Esmoreit-tooneel, hinderlijk zijn. Men neme voortaan een effen-gekleurd, hier liefst groen, achtergordijn, waarop links geschilderd of geborduurd in duidelijke letters: Sicilië, rechts: Damascus; en men late dan natuurlijk de keuze van dit groen niet over aan een tooneelknecht. Tegen dien fond zouden frisch en sierlijk de figuren zich bewegen, en ik denk hier bovenal aan het tooneel van den pelgrimstocht, als Damiët en Platus hand aan hand van Damascus naar het verre Sicilië gaan:

‘Ay! en sal hier niemen sijn
Die ons beiden iet sal gheven,
Twe pilgherijms die sijn verdreven
Ende van den rover afgheset’.

Dit tooneel, reeds zoo suggestief door de schoonheid van klank, door de zachte ontroering van Damiët's stem, zou voortreffelijk zijn geweest.

Maar meer nog: de grauwe tooneelvloer moet bedekt met een geel tapijt, als een bebloemd veld; en ook hier is de keuze van het geel en zijne waarde tegenover het groen van den fond niet onverschillig. Harmonisch en waardig zoude in deze effen kleuren de rij van groene planten staan, en het bewegen der figuren (maar dan statiger, zonder eenig schoolsch tooneelpathos in gebaar of stem) kon tegen die kleuren een verrukkend schouwspel zijn. - Groen voor den vloer, geel voor den fond, of andere, maar rustige, kleuren in plaats van deze, waren bij andere stukken wellicht gewenschter, al naar de kleur-verhouding der figuren en het karakter van het Drama is.

[p. 512]

Er is nog eene eigenschap, die dit M.E. Spel boven een modern stuk vóór heeft: het onmiddellijk opeenvolgen der tooneelen. Onafgebroken blijft nu der toeschouwers aandacht. Maar ook hiertegen zou de vulgaire begeerte van het hedendaagsch publiek allicht in opstand komen; er zou geen wisseling van décor meer zijn en de grove nieuwsgierigheid der lieden bleef onbevredigd. De zoo licht te misleiden menigte wil schijn, schijn, niets dan schijn, en heel haar ‘schoonheidsgevoel’ (men begrijpe dit woord hier) is van even groote leugenachtigheid als de bewering dat 2 × 2 = 5 zou zijn. Maar wie zijne eigene verbeelding stelt boven de ziellooze nabootsingen eener werkelijkheid, boven de platte fantasie van een tooneel-decorateur die van een verstandig mensch slechts de lachspieren, geenszins de verbeelding in werking brengt, - hij zal voor het streven dezer hollandsche onderwijzers en onderwijzeressen dankbaar zijn, hopend dat de nieuwere tijd, na eenige eeuwen ervaring, weder zal opnemen wat de middeneeuwen verloren lieten gaan, en deze klaarheid van begrip, deze schat van waarheid en schoonheid, door overweging en bewustheid geleid weder in het leven der menschen brengen.

Moge het dan niet eene ijdele liefhebberij blijken te zijn om curieuze oude zaken op te diepen, maar eene ernstige begeerte naar zuivering ook van het hedendaagsch dramatisch spel.

Utrecht.

P.H. van Moerkerken Jr.