Noord en Zuid. Jaargang 24

[p. 506]

Bloemlezing uit het woordenboek der Nederlandsche Taal.

Zesde deel. - Eerste Aflevering.

Hart. Dit woord is vanouds onzijdig; de uitgang e van den oorspronkelijken vorm herte, harte is echter oorzaak geweest, dat het woord (evenals oog en oor) gaandeweg als een vrouwelijk zelfstandig naamwoord beschouwd werd. In de latere taal, en zoo ook in den Statenbijbel is harte gewoonlijk onzijdig, behalve in een aantal ook thans nog voor het meerendeel als staande uitdrukkingen gangbare verbindingen (ter, van, metter harte(n), enz.), in welke het vrouwelijk gebezigd wordt. Ook in dichterlijken en verheven stijl gebruikt men het nu nog in den 3den naamval vrouwelijk.

Hartjesdag. Samengesteld woord uit hartje, verkleinwoord van hart (waarschijnlijk de diernaam), in den 2den naamval enkelvoud, en dag. Het is de naam van den eersten Maandag na 15 Augustus, voor de Haarlemsche en Amsterdamsche (geringe) burgerij een dag van allerlei meer of min luidruchtig vermaak; naar men wil oorspronkelijk een dag, waarop vrije jacht in de duinen nabij Haarlem was toegestaan, Dit feestvieren heet hartjesjagen en zulk een feestvierder een hartjesjager (zie De Beer en Laurillard, Woordenschat, 404).

Hartsteken - in de beschaafde spreektaal gewoonlijk (en waarschijnlijk juister) hartsteker en in de volkstaal har(t) stikke, har(t) stukke -, bijwoord van graad.

Het oudste en zeker oorspronkelijke - gelijk trouwens nog het gewone - gebruik van dit woord, is dat het gebezigd wordt als een bepaling bij het adjectief dood. De oudere vorm hartsteek en hartsteeks geven grond voor de veronderstelling, dat niet hartsteken, maar hartsteke de oudste vorm is, en dat men hier te doen heeft met een verbogen naamval van het substantief hartsteek. Dit leidt verder tot het vermoeden, dat er vroeger een uitdrukking heeft bestaan als bi hartsteke doot, door een hartsteek dood, welke tot hartsteke of hartsteek (en met een bijwoordelijke s: hartsteeks) dood werd verkort of vervormd. Hartsteke(n)dood beteekent dus in eigenlijken zin! door een hartsteek dood, en bij uitbreiding: zoo

[p. 507]

dood (even plotseling en even volkomen) als iemand, die een doodsteek, in het hart gekregen heeft, morsdood. Bij nog verdere uitbreiding als in hartstikken doof beteekent het woord: volkomem.

Haveloos, afgeleid van have met het suffix loos, beteekent eigenlijk: zonder have, zonder bezitting. Deze beteekenis is thans nagenoeg verouderd en verdrongen door die van: ongehavend (in verschillende opvattingen).

Deze overgang van beteekenis is begrijpelijk uit de verwisseling van haveloos met ongehavend, eensdeels tengevolge van de groote overeenkomst tusschen die adjectieven (de zoo goed als gelijkluidende stammen en de geheel of bijna geheel gelijke beteekenis van loos en on), welke het eene woord licht voor het andere kon doen nemen, en ten andere, doordien zoowel het eene als het andere adjectief in armoedig en schamel synoniemen had. Bij het meer en meer in onbruik geraken en ten slotte volkomen verouderen van ongehavend, is haveloos daarvoor allengs zoo geheel in de plaats getreden, dat de oorspronkelijke beteekenis van dit laatste thans zoo goed als vergeten is.

Bij overdracht havelooze school, sedert het midden der 19de eeuw, in navolging van het Engelsche ragged school, in vele plaatsen de naam voor wat beter genoemd wordt school voor havelooze kinderen (Engelsch school for ragged children).

Havenen. Dit woord schijnt aanvankelijk handelen, hanteeren, of handhaven beteekend te hebben, en gehouden te moeten worden voor een afleiding van have, voorkomende in het verouderde handhave, handvat. In bovengenoemde beteekenissen is het woord verouderd; thans wordt het alleen gebezigd in den tegenovergestelden ongunstigen zin van: beschadigen, toetakelen en meer figuurlijk: over den hekel halen. Deze overgang van beteekenis kan plaats gehad hebben door bemiddeling van gevallen, in welke havenen verbonden werd met bijwoorden van ongunstige beteekenis. Ook kan havenen zijn ongunstige beteekenis verkregen hebben tengevolge van een schertsende of ironische toepassing van een der beteekenissen als: reinigen, opknappen. Hetzelfde treft men immers aan bij afborstelen, afrossen en bij uitdrukkingen als: den mantel uitvegen, de ooren wasschen, enz.

Haverklap. Dit zelfstandig naamwoord komt alleen voor in om een haverklap, met de beteekenis van: om een kleinigheid, een nietigheid; vervolgens: om iedere kleinigheid, iedere nietigheid,

[p. 508]

de minste kleinigheid, en verder: ieder oogenblik (thans de meest gewone opvatting). Als synomische uitdrukkingen vindt men nog om een haverkaf, om een haverslag, om een haverstroo. Haverklap en haverslag beteekenen eigenlijk misschien wel: klopsel, afval van haver, dus: haverkaf of: haverstroo. Een Nieuwnederduitsch klapp, klape echter beteekent: handvol, bosje, wischje (van stroo); de uitdrukking zou dus ook kunnen beteekenen; om een wischje haverstroo.

Hebben. De oorspronkelijke beteekenis van dit werkwoord is ongetwijfeld geweest: in (met) de hand gevat houden, en als vanzelf is daaruit het begrip ontstaan van bezitten, welke beteekenis thans de gewone is. Maar gelijk de oorspronkelijke zin van bezitten, gezeten zijn op, is uitgewischt, zoo is ook bij hebben de voorstelling van een stoffelijke handeling op den achtergrond geraakt; vandaar dat beide verba tegenwoordig in 't algemeen beteekenen; in eigendom hebben, eigenaar zijn van. Bij hebben echter is de beteekenis nog meer verzwakt, soms zoozeer, dat er toepassingen van dat werkwoord zijn, waarin heel het begrip van een betrekking tusschen een eigenaar en een bezeten zaak nagenoeg verdwenen is, en waarin het werkwoord eigenlijk niet anders dan zeker blijvende betrekking tusschen het onderwerp en het voorwerp aan te duiden heeft; geen wonder, dat het zelfs tot een hulpwerkwoord geworden is.

Rotterdam.

A.M. Molenaar.