Noord en Zuid. Jaargang 24

Etymologie a la Terwen.

Men zendt mij vriendschappelijk de vraag, wat ik bedoel met etymologie à la Terwen en hoe ik er toe kon komen in een paar regels eene reputatie aftemaken. Ik acht mij verplicht, vooral ter wille van personen, minder degelijk gevormd dan de vrager, de verklaring voorop te stellen, dat het geen oogenblik bij mij is opgekomen iets te kort te doen aan de nagedachtenis van Terwen, die bij zijn leven werd geacht en geëerd en als een verdienstelijk man trouw gedaan heeft, wat zijn hand te doen vond en die veel heeft geleerd en ten nutte van velen zeer veel heeft geschreven, een man, die door zijne bloedverwanten terecht in eere wordt gehouden en wiens arbeid nog in veler herinnering voortleeft. Ik had 't echter niet over Terwen, maar over zijne methode.

[p. 298]

Na den arbeid van Grimm e.a. is in Nederland eerst een begin gemaakt met wetenschappelijke beoefening van etymologie, eenige jaren nadat Jonckbloet in 1847 en de Vries in 1849 in eene inaugureele oratie hadden duidelijk gemaakt, wat men onder wetenschappelijke beoefening eener taal verstaat. Zelfs nog in onze dagen worden er onverantwoordelijke etymologieën geschreven, zonder dat de schrijvers in de verste verte in staat zijn, zich rekenschap te geven van wat zij verteld hebben.

Nog in de laatste jaren werden we geërgerd door onzinnige verklaringen van het pootje krijgen en billard, het eerste waarschijnlijk nog aan niemand, het laatste aan iedereen op goede gronden bekend. Onlangs deed een bericht de ronde over mijl op zeven en over pantalon, waar geen woord van waar was, hoewel de beteekenis van beide historisch vaststaat. In Maart vergastte ons een groot dagblad op eene verklaring van den naam Keulen, die aan onjuistheid niets te wenschen overliet. Al deze afleidingen ontstonden alleen door de scherpzinnigheid van dezen of genen, die een woord of eene uitdrukking had gevonden, overeenkomende met het woord of de uitdrukking, die hij wenschte te verklaren en uit welker overeenkomst eenvoudig met de beste bedoelingen en een zekere handigheid de afleiding werd gefabriceerd.

Hoe een man van groote scherpzinnigheid en veel geleerdheid dergelijk werk voor waar en wetenschappelijk kan aanzien, bewijst ons Bilderdijk, die bergen en stapels van dien onzin heeft geschreven, en die er toch stellig op zou gezworen hebben, dat zijne gissingen juist waren; immers anders dan gissingen waren het niet. Nu zijn, voor zoover ik weet, vóor 1844 niet anders dan enkele woorden op die wijze behandeld, eenige honderden, misschien duizenden, maar de eerste, die een geheel Woordenboek gaf, waarin alle woorden stuk voor stuk geëtymologiseerd werden, dat was Terwen.

Op het gevaar van het gebruiken van dat boek heb ik reeds gewezen op blz. 189-198 van mijn in 1878 verschenen werk ‘Stof voor kamerdebatten’ en wel naar aanleiding van een stuk in een der onderwijsbladen, waarin een onderwijzer dat boek voor studeerende onderwijzers had aanbevolen, niettegenstaande er sinds de verschijning dertig jaar verloopen waren en de wetenschappelijke etymologie in 1844 in Nederland nog onbekend was. Slechts één voorbeeld: de afleiding van het woord druif is thans in 1901

[p. 299]

nog onbekend, maar in 1844 was volgens het bedoelde handboek (zie blz. 163) de afleiding van dat woord wèl bekend; het kwam n.l. van ‘draven’ en was verwant met het lat. trahere. De in bedoeld handwoordenboek gevolgde manier om ook het meest onverklaarbare te verklaren, berust op gissen en vóor den tijd, dat dit boek verscheen, zal er wel bezwaarlijk eene andere methode gevolgd zijn, noch te Gouda, noch ergens anders in Nederland; maar onze tijd heeft geen andere methode van wetenschappelijke afleiding dan de zekere, d w.z. de historische, die dus geleidelijk den vorm van het woord naspeurt in de verschillende perioden van zijn bestaan, evenals Prof. Dozy ons in Oosterlingen een volkomen voorbeeld heeft gegeven. Ik verwijs b.v. nog naar de afleiding in dat boek van het woord abrikoos, waarvan de afleiding niet is bedacht of uitgevonden, maar van welk woord de verschillende vormen van eeuw tot eeuw teruggaande zijn opgegeven, totdat de oorspronkelijke vorm bekend wordt.

Wanneer ik dus, gelijk ik moest doen, heftig te velde trok tegen gissende etymologie, dan had ik aan dat woord gissende niet genoeg. De onderwijzers, die voor een groot gedeelte van definities leven, zouden allicht geneigd zijn te zeggen: ‘ik gis niet, ik weet het, want het staat zoo in mijn boek’ en dat boek kon zijn Terwen of een ander met gelijke methode. Nu wil ik graag aannemen, dat Terwen in alle mogelijke opzichten hulde en waardeering verdiende, dat zijne nagedachtenis nog bij duizenden in zegenend aandenken wordt gehouden, (zijn werk over het Koninkrijk der Nederlanden heb ik jaren lang telkens en telkens weer met voldoening ter hand genomen en zijne omvangrijke kennis is zeker aan velen ten goede gekomen), maar ik beoordeel niet den mensch, den schrijver, maar eenvoudig de door hem gevolgde methode, die onverdedigbaar is en niet beter kón zijn, omdat er toen nog geen andere bestond

Al ons onderwijs wordt langzamerhand in den allerdroogsten vorm in wiskunde omgezet, natuur- en scheikunde leven vooral in formules en met diepe minachting hoort men spreken (zie dr. Brongersma in Vragen des tijds) over alles, wat daarbuiten staat. Als onze studie van taal en letteren niet geheel te gronde zal gaan, dan is het de taak van iederen ernstigen beoefenaar dier vakken, zich streng op een wetenschappelijk standpunt te handhaven en wel niet de zuivere wetenschap in de school te brengen,

[p. 300]

gelijk tot groot nadeel voor de arme geplaagde leerlingen vele doctoren in de philosophie doen, maar wèl zich streng te onthouden van alles, wat maar in éenig opzicht met de wetenschap in strijd kan geacht worden. De naam Terwen vertegenwoordigt eene richting, eene methode op etymologisch gebied, die inderdaad met de wetenschap in strijd is en ik zou inderdaad niet weten, hoe ik, in veel of in weinig regels, de methode zou kunnen veroordeelen, die toch volstrekt veroordeeld moet worden, wanneer de naam Terwen daarbij ongenoemd zou moeten blijven.

Taco H. de Beer.