Noord en Zuid. Jaargang 24

[p. 204]

Bloemlezing uit het Woordenboek der Nederlandsche Taal.

Tweede Deel, Vijftiende Aflevering.

Beugel. Dit woord komt dikwijls voor in enkele figuurlijke uitdrukkingen, waarvan er ééne ook thans nog zeer gewoon is. Doch het is niet boven allen twijfel, hoe die uitdrukkingen zijn ontstaan. Zoo leest men Veelderh. Gen. Dichten, 6: Ghy sult nochtans deur den boghel springhen, in den zin van: gij zult toch mijn zin moeten doen, gij zult er aan moeten gelooven. Bij Verdam vindt men: Ghij moet duer den buegele, u macht es tegen ons te clene. Heeft men daarbij te denken aan een vergelijking met een bal? Zoo heeft men ook iemand door den beugel (de beugels) jagen voor: iemand plagen, dwingen tot iets onaangenaams. In het bedrijf van den wever is nog heden het woord beugel bekend. Doch dat de uitdrukking aan dit bedrijf onleend is, staat niet vast. In Taal en Letteren, I 62, heeft men er op gewezen, dat in oude stadskeuren bepalingen voorkomen als de volgende: ‘Soo en moeten niemant honden houden, uutghenomen cleyne honden die door een voetyser van een zadel moghen;’ evenzoo: ‘niet groter (honden) te houden, dan die doer den boghel moghen’; ‘honden sijn verboden, uutgheseyt dat doer den rinck mach’. Dit of een dergelijk gebruik van beugels schijnt wel tot de spreekwijzen aanleiding te hebben gegeven (niet) door den beugel willen (mogen, kunnen). De laatste is nog tegenwoordig in gebruik; de andere zijn verouderd.

Beukelaar. Dit woord is waarschijnlijk vernederlandscht uit het Fransche bouclier, of uit een gewestelijken vorm daarnaast, waarin de stamvokaal eu was. Na de middeleeuwen voornamelijk gebruikt als historische term, of in dichterlijke voorstellingen. In het Westvlaamsch echter is beukelaar nog een term bij de wevers, waarvan De Bo de beteekenis opgeeft als een ‘kleene uitbuiking of verhevenheid op het midden van de weeflade’.

Evenals schild wordt ook beukelaar dikwijls figuurlijk gebruikt, b.v. Statenoverzetting, Palm 91, vers 4: Sijne waerheyt is een rondasse ende beukelaar.

Beul, in verouderden vorm beudel, naast bodel, is de naam van

[p. 205]

den dienaar van het gerecht, met de uitvoering der lijfstraffelijke vonnissen belast, anders ook genoemd scherprechter. In de letterkunde is bekend de Blauwe Beul, als schertsende benaming voor De Gids, welk tijdschrift een blauw omslag had.

Beunhaas, ook wel beunaas, is een woord, dat van de 17de eeuw af hier te lande voorkomt en dat aan het Nederduitsch moet ontleend zijn. Beunhaas is in het Groningsch, evenals balkhaas, een naam voor de kat; evenzoo böhnhase en balkhase in Oldenburg. In Nederduitschland is böhnhase een term geworden voor een kleermaker, die zijn proefstuk niet gedaan had; vandaar böhnhasen jagen, het vervolgen van dergelijke knoeiers door de gildebroeders, met behulp der politie. In zuidelijker streken is dachhase (de kat) of zaunhase (de egel) een scheldwoord voor een timmerman, die niet tot het gild behooren. Waarom men die ambachtslieden zoo genoemd heeft, is niet volkomen duidelijk. Böhnhase komt reeds voor in een verordening van 1577. Ook bij ons werd het gebruikt van kleermakers, maar ook in velerlei andere toepassingen, inzonderheid van makelaars. Bij ons is zeer veel over het woord geschreven, o.a. door Stoett, Nederl. Spreekwoorden, 62 en Vercoullie, Etymol. Woordenboek. Bij Hoeufft, Bred. Taaleigen, 60, wordt vermeld een woord beunnaaijers als synoniem van beunhazen, en Van Dale in De Navorscher III, Bijblad LXXXIV, b, beunnaaisters, voor: naaisters, die onder het loon werken. Men vat de woorden dan op als samenstellingen van beun en naaier of naaister. Doch in het Nieuw Nederl. [Taalmagazijn, II 219 staat: beunaaijen, ergens over tot verveling toe praten’, en dit doet vragen of beunaaier in den zin van beunhaas misschien ten onrechte als een samenstelling met beun wordt beschouwd, te meer daar dit woord weinig voorkomt in Zeeland en in het westen van Noord-Brabant, waar beunaaier juist inheemsch is.

Beurs. Dit woord, dat in het Middelnederlandsch onder de vormen borse en buerse en in het Oudduitsch als burissa voorkomt, is van Romaanschen oorsprong, uit een vorm bursa in het volkslatijn, vanwaar ook het Fransche bourse In sommige streken is het uit de spreektaal verdwenen (behalve in zekere vaste uitdrukkingen), daar de beurs grootendeels door de portemonnaie vervangen is. In den zin van: kas, bijeengebracht, om met de renten daarvan ondersteuning te verleenen, was het vroeger in veelvuldig gebruik, thans zegt men daarvoor gewoonlijk fonds. Evenals dit laatste

[p. 206]

woord in de tegenwoordige taal, werd beurs vroeger ook gebruikt voor een vereeniging, waarvan de leden tot een fonds bijdragen. Zoo sprak men van begrafenis-, huwelijks-, kraam-, verjaringsbeurzen, enz. Thans vooral is beurs nog in gebruik in den zin van: kapitaal, waarvan de rente eenige jaren lang aan een minvermogend student wordt gegeven.

Beurs is ook de naam van het gebouw, de plaats, waar kooplieden en andere personen, die tot den handel in betrekking staan, samenkomen om zaken te doen; ook beurs van koophandel en koopmansbeurs. De naam is bekend sinds de 16de eeuw, en volgens Guicciardini het eerst te Brugge gebruikt. Naar hij zegt, kwamen de kooplieden daar bijeen op een open plein, waaraan een huis gelegen was, boven welks poort een wapen gehouwen was, bestaande uit drie beurzen. Verder bewijs daarvoor heeft men niet.

Beurt. De oudere vorm beurte (Middelnederlandsch boorte) is waarschijnlijk vroegtijdig ontstaan uit het nog in de 17de eeuw voorkomende gebeurte, in den zin van: gebeurtenis, lot, loop der omstandigheden. Deze beteekenis heeft het woord nog slechts in de uitdrukking te beurt vallen, die thans alleen van iets gunstigs wordt gezegd, doch vroeger in ruimer opvatting, en ook wel met andere werkwoorden dan vallen werd gebezigd. Overigens komt beurt uitsluitend voor in den zin van: het gebeuren, de geregelde afwisseling in den loop der natuur of in een door menschen bepaalde orde.

Van het vroeger gebruik in ruimer opvatting, en van dat met een ander werkwoord volgt hier een voorbeeld. Hooft, Nederl. Historiën, 593: Zoo deezen heyre... de neêrlaagh... te beurte viel. Huygens, Korenbloemen, I. 553:

All wat kan gebeuren
Van lacchen en van treuren
Is my te beurt geweest.

Bevangen. In de tegenwoordige taal komt dit woord in een paar gevallen voor, waar het blijkbaar een germanisme is, naar het Duitsche befangen.

Ten eerste in den zin van: verlegen, waarnaast onbevangen in dien van: ongedwongen, vrijmoedig. Hoewel dat gebruik ook in onze taal uit de andere beteekenissen van bevangen wel zou te verklaren zijn, was het toch blijkbaar tusschen 1600 en 1800 bij ons niet bekend.

[p. 207]

Ten tweede kent het Middelnederlandsch uitdrukkingen als bevaen in sorghe, in anxt, in twivele en dergelijke, maar in de 17de eeuw was een bepaling met in bij bevangen niet in gebruik. Eerst later, waarschijnlijk pas in de 19de eeuw, vindt men bevangen in vooroordeelen en dergelijke; dat moet een navolging zijn van het Hoogduitsch.

Bevaren. In het Middelnederlandsch bestaat een adjectief bevaren, in den zin van: ervaren, bekwaam. Dit is het verleden deelwoord van bevaren, ergens heen gaan, en beteekent eigenlijk: ondervinding hebbende, doordat men veel gereisd heeft. Zoo leest men nog bij Van Beresteyn, Sendtbr van de Guevara, I. 169a: ‘In den wereltschen saken wel bevaren zijnde’. Nog thans is bevaren op Marken in dien zin in gebruik, waar men spreekt van een bevaren schoolmeester, dokter, enz. Na de middeleeuwen echter heeft men bevaren meestal in verband gebracht met het bevaren der zee en vandaar, dat bevaren beteekent: zeemansondervinding hebbende. In de oudere taal vindt men dan soms een bepaling van de plaats, waar een zeeman goed bekend is; zoo b.v. Brandt, Leven van De Ruyter, 305: Men vond geen Stuurlieden..., die op die kusten waaren bevaaren, of de waare gelegentheit van die landen wisten. ‘Meestal echter wordt het absoluut gebruikt.

Bewaarschool. Dit woord is in de eerste helft der 19de eeuw bij ons in gebruik gekomen, ter aanduiding van inrichtingen, waar kleine kinderen uit den behoeftigen stand verzorgd werden en ook eenig onderwijs ontvingen: een jongere vorm van hetgeen ook wel bewaarplaats heette (Fransch salle d'asile), en bestemd om de geheel verouderde maitressen- of klein-kinderschooltjes te vervangen. Later is het woord ook gebruikt als naam van de allerlaagsle inrichting van onderwijs, ook voor kinderen van niet-behoeftige ouders

Rotterdam.

A.M. Molenaar.