Noord en Zuid. Jaargang 23

[p. 420]

Bloemlezing uit het Woordenboek der Nederlandsche taal.

Deel 2. Aflevering 13.

Berkemeier. Dit woord is, door middel van het achtervoegsel er, gevormd van berkemei, berkentak, berkenhout. In eigenlijken zin: een beker of kelk, vervaardigd uit een dikken tak van een berk (soms ook van een beuk), waarbij men de ruwe schors om het hout liet blijven. Uit het Middelnederlandsch is het woord niet opgeteekend; waarschijnlijk kwam het alleen voor in meer noordelijke gewesten. In later tijd bleef het bij dichters in gebruik als een woord, waarvan de eigenlijke beteekenis meer en meer verloren ging, en thans is het verdwenen. Het woord komt o.a. voor bij Staring, Bilderdijk en Hasebroek. Zeer gewoon is de verbinding met schuim en schuimen, al kan hiervan slechts bij enkele wijnen sprake zijn.

Beroemen. Dit werkwoord, gevormd uit be en roemen, en thans alleen in den wederkeerenden vorm voorkomende, gevolgd door een bepaling met op, een bijzin met dat of een infinitief met te, werd oudtijds ook in den niet-wederkeerenden vorm, als onovergankelijk werkwoord, en als wederkeerig werkwoord met den genitief of van gebezigd. Van elk dezer verouderde constructies een voorbeeld:

Niet wederkeerend. Hondius, Moufe-schans, 72.

Om sijn goetheyt te verconden:

Sijnen naeme te beroemen...

Oock.,. in cruyt en bloemen.

Onovergankelijk. Ovidius, Conste der Minne, 44.

Altemet wilt van heur schoonheyt berommen.

Segt dat se alleene is die blomme der blommen.

Wederkeerend met den genitief. De Casteleyn, Const van Rhetorycke, 248:

Niet ic en wils my niet berommen:

Maer ick hoeps in God die van al es een wetere.

Wederkeerend met van. De Casteleyn, Pyrame ende Thisbe, 60:

[p. 421]

Bedrieghelijck waen ende fraudelick schijn..., haer beroemende van tgroot bedroch datse voort ghestelt hebben.

Berouwen. Dit werkwoord, gevormd uit be en rouwen, werd in het Middelnederlandsch sterk vervoegd; tot in de 17de eeuw komt het verleden deelwoord berouwen vaak voor; na dien tijd echter nagenoeg alleen berouwd. Een voorbeeld van het sterke particiep als adjectief vindt men o a. bij Huygens, Korenbloemen, I. 83: Wel op, berouwen ziel, laet dat berouw eens blaeken.

Vroeger werd dit werkwoord gebezigd met een persoon als onderwerp, in den wederkeerend en niet-wederkeerenden vorm, ook wel onovergankelijk en als substantief. Van elk volgt hier een voorbeeld.

Wederkeerend. De Brune, Emblemata, 286: De tweede (oorzaak) is... dat zy, uyt eenige tusschen-reden, zich berouwen over haer belofte.

Niet-wederkeerend. Bilderdijk, Dichtwerken, I. 44: Ik moet mijn werk berouwen!

Onovergankelijk. Houwaert, De Vier Wterste, 63:

Het îs ghenoech dat wy hebben berouwen,
En dat wy voortaen de sonden schouwen.

Substantivisch. Staten-Overzetting. Jeremia XV, 6: Ick ben des berouwens moede geworden.

Thans komt berouwen uitsluitend voor met een persoon als onderwerp.

In de samengestelde tijden werd oudtijds meestal zijn gebezigd: tegenwoordig komt alleen hebben voor. Zoo b.v. Hooft, Nederl. Historien, 602: Myn schryven... is my daarnaa berouwen.

Sommige dichters hebben berouwen ook gebruikt in den zin van: rouw dragen over iemand of iets, iemand (een gestorvene) betreuren, of wel: iets betreuren, dat men heeft ondervonden, maar waartoe men zelf niet heeft medegewerkt. De algemeene taal kent dat gebruik niet. Zoo b.v. bij Bilderdijk, Dichtwerken, X. 424:

Ach! niet een van duizend Vrouwen

Die haar lot niet zou berouwen

In zoo vreugdeloos een' band!

Berucht. In het Middelnederlandsch komt ook de vorm beruft voor, dien men een enkele maal nog bij latere schrijvers vindt. Het woord is eigenlijk het verleden deelwoord van beruchten, afgeleid van het substantief rucht, dat voorkomt in gerucht en in ruchtbaar en dat een afleiding is van roepen.

[p. 422]

In de vroegere taal had beruchten den zin van verdacht maken, in een slechten naam brengen, ook dien van: aanklagen. Berucht heeft tegenwoordig uitsluitend de bekeenis van: slechtbefaamd.

Voorheen had dit adjectief ook een gunstigen zin, dien van: vermaard, beroemd, zoowel van personen als zaken. Tegenwoordig nagenoeg verouderd. Ziehier een tweetal voorbeelden. Wagenaar, Vaderl. Historie, II. 378: De jonge Graaf van Holland werdt eerst berugt, toen hij in den jaare 1247 tot Roomsch-Koning verkooren werdt. Fokke, Boert. Reis door Europa. IV, 97: Hij stichtte... de zoo beruchte Koninklijke Academie te Parijs, die naderhand zooveel schatten van geleerdheid opgeleverd heeft.

Berzie. Dit woord is in de spreektaal van vele gewesten zeer gewoon, hetzij in den zin van: ongeordende, wilde troep koeien, kinderen, enz. of in dien van: ongeordende boel, rommel of ook wel in de beteekenis van: drukte, herrie. Het woord staat in verband met het Middelnederlandsch bisen, onrustig heen en weer loopen van het vee. De uitgang ie is wellicht dezelfde als in herrie, ruzie, enz. Aanvankelijk zal berzie beteekend hebben: het onrustig, wild rondloopen, daarna woeste bende, wilde boel, drukte, rommel.

Deel 11. Aflevering 4.

Opeen. Dit woord is gevormd uit het zelfstandig gebruikte telwoord één, in den zin van: elkander en het voorzetsel op. Vroeger werd het veelal in twee woorden geschreven, doch thans wordt het terecht als een eenheid opgevat.

Opeen staat als nadere bepaling bij werkwoorden en wordt, om de eenheid van het begrip zichtbaar voor te stellen, daarmede tot één woord verbonden. Soms vindt men opeen op zich zelf gebruikt, waar men ellips van het werkwoord moet aannemen; b.v. niet zoo dicht opeen, als waarschuwen voor opeenpakken, opeenstaan, enz.

Omtrent de met opeen samengestelde werkwoorden moet nog worden opgemerkt, dat de vooral zeer gebruikelijke verleden deelwoorden zelden een passieve beteekenis hebben. Het is niet altijd mogelijk met zekerheid uit te maken, of zij behooren bij het overgankelijke of onovergankelijke gebruik van het werkwoord. In den regel, tenzij uitdrukkelijk blijkt, dat de handeling door een ander geschied is, zal het deelwoord behooren bij het onovergankelijke werkwoord of moet dit geacht worden te behooren bij het wederkeerig gebruikte werkwoord.

[p. 423]

Openbaar. Dit woord is gevormd van het adjectief open met het suffix baar. Door Kiliaan werd het woord verklaard als een koppeling van de beide adjectieven open en baar, bloot. Deze verklaring, die aannemelijk schijnt, zoowel wegens de beteekenis van openbaar open en bloot) als wegens het accent, werd door onderscheidene taalgeleerden, o.a. door Huydecoper, Weiland, De Jager en Brill overgenomen. Hoewel de zaak niet met volstrekte zekerheid is uit te maken, is het echter zeer waarschijnlijk, dat openbaar is gevormd door middel van het suffix baar, dat samenhangt met het werkwoord (ge)baren, gelijk tegenwoordig algemeen wordt aangenomen Het dient dan tot omschrijving van datgene, wat zich als open (zoowel in den zin van: niet gesloten, als in dien van: zichtbaar, waarneembaar) vertoont, gelijk middelbaar beteekent; zich in het midden bevindende, het midden houdende, en zonderbaar: een afzonderlijke plaats innemende. Openbaar staat in beteekenis ongeveer gelijk met: volkomen, voor iedereen open. Evenals het synoniem openlijk staat naast openbaar, heeft men naast middelbaar, middellijk, naast zonderbaar het thans verouderde zonderlijk (vergelijk afzonderlijk) en naast het Hoogduitsche kundbar, kündlich.

Dat het woord een koppeling zou zijn van twee adjectieven van gelijke beteekenis is niet aannemelijk, aangezien dergelijke copulatieve verbindingen in onze taal zelden voorkomen en de bekende voorbeelden van betrekkelijk jonge dagteekening zijn (vergelijk kersversch, nog niet bij Kiliaan te vinden; doofstom, vertaling van het Fransche sourd-muet.

Het is echter mogelijk, dat deze onjuiste opvatting van het woord invloed gehad heeft op de beteekenis en misschien ook op het accent, doch blijkbaar is de verplaatsing van den klemtoon reeds zeer oud (evenzoo in het Hoogduitsch). Ook de in 't Middelnederlandsch zeer gewone schrijfwijze oppenbare wijst hierop, aangezien de o helder zou gebleven zijn, indien er de klemtoon op had gerust. Vergelijk ook het met hetzelfde suffix gevormde Middelnederlandsche vorbare, op den voorgrond tredend, voornaam (waarvan voorbarig), dat eveneens het accent op het achtervoegsel heeft.)

De oorspronkelijke beteekenis van openbaar, die van zichtbaar, waarneembaar, duidelijk, is in den loop der tijden gewijzigd. Bij uitbreiding, onder invloed van en soms als rechtstreeksche vertaling van het Fransche public en het Latijnsche publicus (populicus, een afleiding van populus, volk) heeft het woord den zin gekregen van:

[p. 424]

algemeen, voor het algemeen toegankelijk of bestemd, en dus gelijkstaande met publiek. Vooral in de laatste eeuw werd de beteekenis van het Fransche public geheel overgedragen op openbaar en ontstonden de nieuwe, thans geijkte uitdrukkingen openbare school, openbare les, openbare vevkoopingen, enz.

Tot de afleidingen van openbaar behoort openbaren, waarvan openbaar maken een synoniem is. Oorspronkelijk werden beide in gelijken zin gebezigd. Tegenwoordig echter bestaat er tusschen beide het volgende onderscheid. Openbaren is een woord van den hoogeren stijl, algemeener en verhevener dan openbaar maken, dat thans meer bepaaldelijk gebezigd wordt voor: bekend maken, te algemeener kennisse brengen door middel van de drukpers, in geschrifte, enz. publiceeren, in welke opvatting openbaren niet of slechts bij uitzondering voorkomt. Vandaar dat openbaar maken ook gezegd wordt van iets, dat niet verborgen was, b.v. van de handelingen eener vergadering, enz., die door het publiek werd bijgewoond. Openbaren daarentegen heeft steeds betrekking op iets geheims.

Rotterdam.

A.M. Molenaar.