Noord en Zuid. Jaargang 22

[p. 449]

Het adverbium in superlativo.

In zijn Vondel's Taal § 150 heeft prof. Van Helten als zijn meening te kennen gegeven, dat in constructies als: hij loopt het vlugst, het niet 't bepaalde lidwoord is, maar een (volksetymologische) vervorming van een oud voorzetsel at.

Deze verklaring, in 1883 gegeven, is vrij wel onopgemerkt gebleven, tot een van Van Helten's leerlingen, Dr. Nauta, er nog eens aan herinnerde in het tijdschrift Taal en Letteren (4e jaarg. blz. 105 vlgg). Eerst toen is zij algemeen bekend geworden en, zoover ik heb kunnen nagaan, aannemelijk geoordeeld. Den Hertog nam haar over in zijn kleine spraakkunst (I § 98, c.), de heer Wolthuis deelde haar mede in School en Studie, jg. 1897, de heer Slotboom wees er nog eens op in Noord en Zuid XXI, 546, en zoo zal zij weldra gemeengoed in de onderwijzerswereld geworden zijn.

Mij nu leek deze verklaring al bij de eerste kennismaking niet erg waarschijnlijk, en in verloop van tijd is er dat niet beter op geworden. Nu zij alle kans heeft algemeen aangenomen te worden, meen ik dat het tijd is, mijne bezwaren er tegen kenbaar te maken.

Het betoog van prof. Van Helten komt op het volgende neer:

Dat we hier aan een acc. sing. neutr. met voorafgaand artikel moeten denken, is niet waarschijnlijk, omdat het oude Germaansch nergens een bijwoordelijken hiermee correspondeerenden vorm oplevert. Daarentegen kent het Oudgermaansch vormen met at + zwakken dat. sing. neutr. of + sterken acc. sing. neutr. Aan een ogm. at erist(in) beantwoordt nu met syncope (l. procope) der vocaal een mnl. teerst(en). Toen vervolgens at in onbruik raakte, vatte men teerst(en) op als het onz. lidwoord + eerst(en) en zoo ging men schrijven het eerst(e).

Wat nu is hiertegen in te brengen?

In de eerste plaats vind ik de reden, waarom naar een andere dan de voor de hand liggende verklaring wordt omgezien, niet bijzonder dringend. Er zijn waarlijk in onze taal wel meer constructies, waarvan men de prototype te vergeefs in het Oudgermaansch

[p. 450]

zal zoeken; en meer dan één weg is er, waarlangs zoo'n nieuwigheid in de taal kan komen. Bovendien, de constructie op zichzelf is volstrekt niet onlogisch. Dat bewijst het door Van Helten zelf aangehaalde τὸ πρῶτον uit het Grieksch, waarbij ook nog het Fransche le plus heureux enz. kan worden gevoegd. Ook van dit laatste is geen prototype in het Latijn. Wordt het daarom onwaarschijnlijk, dat we hier met het lidwoord le te doen hebben? Ik geloof niet, dat iemand dit zal beweren.

In de tweede plaats meen ik te moeten vaststellen, dat van de Ogm. constructie at +... geen spoor meer in 't Middelnederlandsch is overgebleven. De door Van Helten aangehaalde vormen teerst(en), tachterst(e), mogen als zoodanig niet beschouwd worden. Zij zijn ontstaan uit de samensmelting van het voorzetsel te met eerst en achterst, op dezelfde wijze als telkens, tevens, teenenmaal, telkenmale, tere voor teenre, te eenre enz., en zijn dus te vergelijken met ohd. zi erist, mhd. ze êrest, zêrest en nhd. zuerst. Zoo kent het Middelnederlandsch ook te vorst, beantwoordende aan ohd. zi furist:

Nu geons mi god (of: goed) ende Sinte Jan
Ende God te vorst daert bi gesciet.

Rinclus 1165.

Waarschijnlijk zal zoo ook wel te lest (ohd. zi lezzist, mhd. ze lezzist, ze leste) voorkomen, doch daarvan heb ik nog geen sprekend voorbeeld opgeteekend. Dit doet echter weinig ter zake, daar de hgd. vormen en 't mnl. te vorst er duidelijk op wijzen, dat we hier met het gewone voorzetsel te hebben te doen.

Naast teerst kan nu verder op de gronden door Van Helten in Vondel's Taal § 150 aangegeven een vorm teersten bestaan en die komt dan ook in 't Mnl. met geheel gelijke beteekenis voor. Het Mnl. Wdb., dat den laatsten vorm anders verklaart, geeft daarvan voorbeelden.

Misschien zal nu iemand na het bovenstaande willen beweren, dat dan in ons het eerst niet het oude voorz. at, maar het nog bekende te zit. Maar deze verklaring is te verwerpen, alleen reeds omdat bij ons te bleef bestaan en er van in onbruik raken - 't eerste vereischte voor omvorming - dus geen sprake is.

Houdt de door Van Helten gegeven verklaring geen steek, dan ligt natuurlijk de vraag voor de hand: wat is het dan in uitdrukkingen als: hij loopt het snelst? Ik voor mij kan er niets

[p. 451]

anders in zien dan den onzijdigen vorm van het lidwoord en ik zal trachten deze zienswijze aannemelijk te maken Zooals ik reeds opmerkte, is de constructie, zoo opgevat, niet onlogisch. De Grieken construeerden zoo en de Franschen doen het nog. Bovendien geloof ik, dat we dezen superlatief niet mogen scheiden van dien der adjectieven. In het Mnl. mist het praedicaats-adjectief in superlativo gewoonlijk het lidw. (Stoett II § 289, 4); ook bij Vondel is dat nog veelal het geval. Maar allengs heeft de vorm met lidw. zich uitgebreid en nu is hij de gewone en die zonder lidw. uitzondering geworden. In het Duitsch en het Engelsch zien wij hetzelfde; ook in het Fransch. De superlatief der adverbia is daarmee vrij wel gelijk opgegaan; in 't mnl. vindt men als regel geen lidw., later wordt het meer en meer noodig. En geen andere vorm dan het of 't kon hier dienst doen. Immers ook het Oudgermaansch gebruikte voor den superlatief van het adverbium reeds den acc. sing. neutr. van 't adjectief. Het Engelsch heeft in dit geval de Oudgermaansche constructie behouden: what surprised me most, was....; het Duitsch gebruikt een bijw. uitdrukking: sie singt am schönsten. De Franschen doen als wij. Terwijl men in het oudere Fransch (der 12e eeuw) nog schreef:

Je plains et plor come feme dolente
quar je ay perdu ce que plus m' atalente

zegt men nu: ce qui me plaît le plus. Misschien zou dit aanleiding kunnen geven tot de vraag, of de Fransche constructie mogelijk van invloed is geweest op de onze. Ik kan dit echter hier laten rusten, daar ik er voor mijn doel alleen op wensch te wijzen, dat een feit, hetwelk in het Fransch goed is geconstateerd, bij ons niet onwaarschijnlijk mag genoemd worden.

Op bovenstaande gronden meen ik nog altijd, dat wij in: hij loopt het vlugst met het lidwoord het hebben te doen. En dan vermag ik natuurlijk geen ander het te ontdekken in uitdrukkingen als: hij is het gelukkigst als hij alleen is, waarin het gelukkigst niets anders is dan een adverbiale superlatief. Een beroep op het Engelsche he is at happiest enz. kan die meening niet aan 't wankelen brengen, nog veel minder een verwijzing naar het Hgd. er ist am glücklichsten enz.

Brielle.

A. Opprel.