Noord en Zuid. Jaargang 22

[p. 305]

Eene bladzijde uit een donatus.

Wij leerden vroeger op school, dat Laurens Koster te Haarlem de boekdrukkunst uitvond en dat de eerste gedrukte boeken waren de Spraakkunst van Donatus en de Spieghel onser behoudenisse. We hebben dat natuurlijk geloovig aangenomen, maar sedert is er veel gebeurd. Dat Koster de uitvinder en eerste drukker was, kan zonder vrees voor tegenspraak niet langer gezegd worden; dat de uitvinding van den druk met losse letters hier te lande plaats had, wordt ook tegengesproken en Prof. Karl Faulmann beweert zelfs, dat de eigenlijke uitvinding is, niet die van de typen, maar die van de pers. De oudst bekende druk komt voor in den katalogus van het klooster Weiblingen in Zwaben, waar sprake is van een gebedeboek ‘Stampato in papyro, non scripto’ d.i. ‘op papier gedrukt, niet geschreven’ en aan het einde de aanteekening, dat omstreeks 1440 hier de man bloeide (viguit) die donaten drukte. Hoe 't zij, de Speculum humanae salvationis is ouder, dat eenig gedrukt Hollandsch werk, dat wij met den naam van Spieghel aanduiden.

De kleine Latijnsche spraakkunst van Donatus werd in de middeleeuwen algemeen op de scholen gebruikt en de algemeene behoefte maakte de uitgave wenschelijk, de geringe omvang maakte die gemakkelijk. Daaruit verklaart men, dat toen men ging drukken, daarmede een begin werd gemaakt.

Aangaande de twee hier genoemde werken vermelden wij uit R. van der Meulen Over de Liefhebberij van boeken het volgende, betrekkelijk den verkoop van zeldzame exemplaren:

‘Donatus’, 4 blz. 4^o op perkament. Dit eerstgevonden fragment van eenigen Donaat, en door Joh Enschedé omstreeks 1760 ontdekt, is door de familie Enschedé ingekocht en aan de stad Haarlem ten geschenke gegeven.

‘Spieghel der Behoudenisse’, 40 blz. folio. Dit stuk, dat een der belangrijkste producten der (z.g.) Costeriaansche pers geacht wordt, is voor f 8250 op speculatie gekocht door den antiquaar B. Quaritch te Londen. De boekhandelaar Didot te Parijs en nog twee anderen waren mededingers tot op geringen afstand van dezen prijs.

[p. 306]

Hetzelfde werk, uitgave J. Veldenaer te Culemborg, 1483, kl. 4^o zeer fraai exemplaar f 900.

Prepositio quid est? Pars orationis quae p(rae)posita aliis partibus orat(io(n)is signification(em) ear(um) aut complet, aut mutat aut minuit. Praepositio(n)i quot accidun)t? Unum. Quid? Casus t(antu)m. Quot casus? Duo. Qui? Ac(cusa)t(iv)us et abl(a)t(iv)us. Da p(rae)positiones ac(cusa)t(iv)i casus, ut ad, apud, ante, adversum, cis, citra, circum, circa, contra, erga, extra, inter, intra, infra, iuxta, ob, pone, per, (pro)pe, (pro)pter, s(e)c(u)nd(u)m, post, trans, ultra, pr(aeter, supra, circiter, usq(ue), secus, penes. Quo(niam) dicimus eni(m), Ad patrem, apud villa(m), ante (a)edes, adversum inimicos,

[p. 307]

cis renu(m), citra foru(m), circum vicinos, circa templu(m), contra hostes, erga (pro)pinquos, extra terminos, inter naves, intra m(o)enia, infra tectu(m), iuxta macellum, ob auguriu(m), pone Tribunal, p(er) parietem, (pro)pe fenestra(m), (pro)pter disciplina(m), s(e)c(u)nd(u)m fo-

Wat is een voorzetsel? Een rededeel, dat voor andere rededeelen geplaatst hunne beteekenis of aanvult, of verandert, of vermindert. Hoeveel accidentia [veranderingen waarvoor het vatbaar is: verbuiging, vervoeging, trappen van vergelijking] zijn er aan een voorzetsel? Een. Welk? Slechts naamvallen. Hoeveel naamvallen? Twee. Welke? Accusativus en ablativus. Geef voorzetsels met den accusativus, ad enz..... Weshalve wij (derhalve) zeggen, ad patrem enz.

We meenden, dat het zijn nut kon hebben onze lezers eens een stuk drukwerk uit den ouden tijd onder de oogen te brengen en wijzen er op, dat de lezing bemoelijkt wordt, niet alleen doordat enkele lettervormen, vooral de hoofdletters verschillen, maar vooral, doordat de woorden zeer dikwijls zijn afgekort of samengetrokken, terwijl er zeer groote ongelijkheid heerscht in de punctutatie.