Noord en Zuid. Jaargang 22

[p. 161]

Synoniemen.
(Vervolg van bladz. 52.)

21. Luister, pracht, praal en pronk.

De grondbeteekenis dezer woorden is glans; zij wijzen alle op iets schoons en fraais, dat ons schoonheidsgevoel streelt of streelen moet. Van luister spreken we, wanneer het schoone in hooge mate onze bewondering afdwingt. Pracht doet het denkbeeld van rijkdom, kostbaarheid meer op den voorgrond treden, men denke aan de samenstellingen prachtband, prachtuitgave. Praal ziet meer op schitterend uiterlijk vertoon, met het doel om indruk te maken. De woorden praalbed, praalgraf en praalwagen wijzen er op. Is bij praal al een weinig ijdelheid in het spel nog veel sterker is dit het geval bij pronk, dat daardoor eene ongunstige beteekenis heeft.

Voorbeelden,.... waarmede het in aanraking kwam, waarin het greep, toen het op het IJ vlagge en wimpels zwierde, - luister onzer handelsvloot, als het was! (Potg. II 328). Een eerzuil, voor welker luister het ons past het hoofd neder te buigen van schaamte (id. 102). Maar Laura! zij, zij heeft den luister van den rijkdom zien blinken, zij heeft de zoetheid der weelde genoten (Bosb. Touss. Laura's keus 368). Zij namen de eereplaats in onder de jubelkreten en heilgroeten der menigte, in verrukking gebracht door de fiere houding van den bruidegom, maar bovenal door den oogverblindenden luister van het hoogtijds gewaad der bruid (Wonderdokter 50). Die laatste regel daar klonk om de pracht van dat smaragd alleen, klonk om den rijkdom van het slot-accent van vreemde rijmwoord (L. Couperus Metamorphoze 6). Maar als zoo een kerkje pracht ruilt voor zijn aandoenlijke armoede, en goud voor leem,.... dan wordt het leelijk, vuil, boos (Vogels II 40). Hetgeen ons versterkt in 't gevoelen, dat het bruiloftsfeest aan uiterlijke praal moest vergoeden, wat aan stille, innerlijke voldoening bij de verbintenis ontbrak (Wonderdokter 103). Dat er dus een notabel verschil was in fortuin tusschen haar zelve en de vorstin, waarmede zij wilde wedijveren in praalvertoon (id. 18). De mode der ruime en hooge rimpelkragen, een artikel van weelde, waarin de pronk-zucht zoowel van mannen als van vrouwen zich openbaarde (id. 25). Het schild is aan zijn arm; niet voor den pronk alleen (Staring, Jaromir vs 235).

[p. 162]

22. Welbespraakt, welsprekend.

Welbespraaktheid en welsprekendheid wijzen beide op gemakkelijkheid in het mededeelen wan gedachten aan anderen door middel van het gesproken woord. Welbespraakt, wel ter tale, is hij, die zijne gedachten gemakkelijk en duidelijk door woorden kan mededeelen. Welsprekend is hij, die het niet alleen gemakkelijk, maar ook sierlijk weet te doen en daardoor middelen kan aanwenden, om den indruk te verhoogen.

Voorbeelden: Welbespraakt genoeg om vrouw Kaspers te wederleggen, bleef hij steken iederen keer, dat de booze geest in zijn eigen binnenste het woord nam en opspeelde (C. en A.H. 257). Ofschoon welbespraakt genoeg, en hooghartig genoeg daarbij, om onder of zonder eenig voorwendsel deze woning te mijden,... (id. 68). Vrouw Kaspers, niet bestand tegen Arie's welsprekendheid, was verontwaardigd de deur uitgeloopen (id. 256). Lieten velen zich medesleepen door de welsprekendheid van den redenaar, bij nader inzien en na kalme overpeinzing berouwde hun het samengaan met dien man.

23. Aanleiding, oorzaak, reden.

Deze drie woorden noemen eene omstandigheid, die middellijk of onmiddellijk iets ten gevolge kan hebben.

Aanleiding is eene omstandigheid, die een handeling, besluit of toestand teweegbrengt, niet door ze rechtstreeks te veroorzaken maar door er gelegenheid toe te geven; aanleiding veronderstelt noch opzet, noch noodzakelijk gevolg.

Bij oorzaak denken we steeds aan een noodzakelijk en zeker gevolg. De reden evenwel is een omstandigheid, die den menschelijken wil kan bewegen zeker gevolg te voorschijn te roepen.

Men kan hier niet spreken van een noodzakelijk gevolg: zeer goed kan ergens reden toe bestaan, terwijl het gevolg toch achterwege blijft.

Duidelijk valt het verschil tusschen aanleiding en oorzaak in het oog, wanneer we met elkaar vergelijken de aanleiding tot en de oorzaak van den eersten Engelschen Oorlog. De aanleiding, dat waren de kleinere en grootere grieven, als 't vermoorden van Engelschen op Ambon, 't aanvallen der Spanjaarden bij Duins, enz. de oorzaak echter was de naijver van twee naar hetzelfde doel strevende mogendheden.

Voorbeelden: Zooals ik u de aanleiding van ‘Mathilde’ of Schaakspel' zou kunnen analyzeeren, zoo zeg ik nu ook: als ‘Nirwana’ geschreven wordt, is het door u (Metamorphoze

[p. 163]

185). Neen, wat ik hier heb, vindt ook wel zijne aanleiding in een maaltijd, maar het is het Gastmaal van Platoon (Vogels II 20). Den Staatslieden en hoofschen Heeren was eene aanleiding om eens bij elkaar te zijn en elkaar vriendschappelijk te onderhouden, gansch niet ongevallig. (Wonderdokter 22).

Toen begon zij in te palmen, maar wat de oorzaak was, blijft een ondoorgrondelijk raadsel (Vogels II 30). Ik zocht nu alleen naar de oorzaken, door welke Bilderdijks werk niet die macht uitoefent, die zijn omvangen rijkdom zouden moeten meebrengen (id. 150).

Dat hij zoo uitviel was niet uit ergernis om het provinciaalsche blaadje, dat hij genadiglijk recht van bestaan gaf, maar om een diep geheimzinnige reden in zich zelven Metamorphoze 137). Ik haat het beestenspel; en ik zal u de reden van mijn afgrijzen uiteenzetten (C.O. 13). Zij gingen, waar nu Stuggink gaat, eeuw in eeuw uit, de modderstraat. Al weten wij de reden niet. 't Is vast op goeden grond geschied (Staring, de Hoofdige Boer).

24. Ondervinden, ervaren.

Het gemeenschappelijke in de beteekenis dezer beide woorden is: Iets gewaarworden, iets leeren kennen, doordat men het beleefd heeft. Ondervinding zoowel als ervaring doet men dus op in het leven. Bij ondervinden kan de persoon zelf het voorwerp der handeling zijn, wat bij ervaren niet altijd het geval is. Wie zich te buiten gaat aan sterken drank, ondervindt daarvan de nadeelige gevolgen. Hoe treurig die gevolgen zijn, kan men dagelijks ervaren. Bij ondervinden is men lijdelijk; bij ervaren is men bj de handeling ook werkzaam geweest, in zoover men voor zich zelf levenswijsheid heeft opgedaan. Men kan dus veel ondervonden en toch nog weinig ervaren hebben. Oudere menschen beroemen zich gaarne op hunne ondervinding, maar zij laten zich ten onrechte daarop voorstaan, zoolang die ondervinding geen ervaring blijkt te zijn.

Voorbeelden: Licht, dat er onder die allen één is, die mij in zijn dienst wil nemen zonder al te scherpe navraag, te eer daar ik een twintigtal kloeke in den oorlog ervaren mannen met mij breng (Wonderdokter 118) De slangenwijsheid had haar nog niet verleid tot de ervaring, dat een willekeurig verbod tweespalt brengt in 't gemoed (Vogels II 113).

Maar later kwam zij toch te Brunswijk wonen. Bilderdijk had veel verloren en veel ondervonden (id. 136).

Amsterdam.

v.d. mate.

(Wordt vervolgd.