Noord en Zuid. Jaargang 22

[p. 47]

Synoniemen.¹⁾
(Vervolg van bladz. 532.)

14. Veroorzaken, teweegbrengen, berokkenen.

Deze woorden beteekenen alle iets verwekken, te voorschijn roepen. Veroorzaken is afgeleid van oorzaak, eene omstandigheid, die een noodzakelijk gevolg met zich brengt, voor zoover iets anders dit niet belet. Veroorzaken gebruiken we dan ook, wanneer men wil te kennen geven, dat eene handeling noodwendig iets anders ten gevolge heeft. Gewoonlijk blijft dit gevolg niet lang uit, wat wel het geval is bij teweegbrengen. Dit werkwoord gebruikt men, wanneer de verandering langzamerhand plaats vindt. Veroorzaken en teweegbrengen hebben dit nog met elkander gemeen, dat ze zoowel op iets aangenaams als op iets onaangenaams betrekking kunnen hebben. Hierin verschillen ze van berokkenen, dat men niet gebruikt dan in verbinding met leed, kwaad, verdriet.

Voorbeelden. En die, met dat al, door hun gestel genoopt worden, al datgene te doen, te eten en te drinken, wat volstrekt schadelijk is, dikker maakt, opstijging veroorzaakt, en het bloed op alle mogelijke wijzen aanzet. (Beets, C.O. 104). Ik moet onderstellen, dat leedwezen over de grievende teleurstelling, die zijne koelheid haar veroorzaakte, de laatste levensuren mijner moeder heeft vergald (Bosb. Touss., Maj. Frans 187). O, het nadenken over dat schijnbaar zoo onderworpene, wat hem geheel beheerschte en in zijn bestaan zulk een plotselingen omkeer had veroorzaakt, deed hem zich nu en dan als dupe voelen (v. Nouhuys, Zijn Kind 19).

Er lag eene zekere gemelijkheid over haar gelaat verspreid.... Zij schijnt te verkeeren in een staat van werkeloosheid, van verveling, die als van zelve zulk eene uitdrukking moet teweegbrengen. Maj. Frans 355). Het woord: ‘Wie van u zonder zonde is, werpe den eersten steen op haar!’ was balsem geweest voor haar gekrenkt gemoed; het bracht verzoening teweeg. (Potg. Hanna 317).

1) De synoniemen Nos. 13-23 zijn ontleend aan de Opgaven voor de Hoofd-acte Examen. Zie N en Z. '98 pag. 490 noot.

[p. 48]

Een schip van Java verbeid, doch dat uitblijft, - langer dan andere, te gelijk afgezeilde, - .... welk leed berokkent het (Potg. Proza II, 327). Tenzij ge, door edeler sympathie geblaakt, in die ondankbaarheid zelve vergelding ziet voor den ondergang, een volk berokkend, de bouwvallen van welke tempels drie eeuwen later Europa's bewondering wekken. (Id. id. 108).

15. Beoefenen, uitoefenen.

Deze beide woorden gebruikt men om uit te drukken, dat iemand zich bezig houdt met een bedrijf, eene kunst of wetenschap. Beoefenen is de werking, die plaats heeft uitsluitend in betrekking tot den persoon zelf, terwijl uitoefenen geschiedt in betrekking tot anderen. Zooals uit de voorbeelden blijkt, komt het verschil het duidelijkst uit, wanneer we van een' geneesheer zeggen, dat hij èn de geneeskunst uitoefent èn haar beoefent. In het eerste geval past hij zijne verkregen kennis toe bij de behandeling zijner patienten; in het tweede geval verrijkt hij zijne kennis met de uitkomsten van nieuwe onderzoekingen. Bij bedrijven en ambachten spreekt men steeds van uitoefenen; bij kunsten en wetenschappen meestal van beoefenen.

Voorbeelden. Boerhave, die niet zooals ik den band des bloeds gevoelde, en daarenboven een onbepaald vertrouwen koesteren moest op de wetenschap, die hij beoefende (C. O 22). Vele hunner vaderen hebben zich zijnen goeden raad ten nutte gemaakt, en er naar gestreeft, door het beschaven der zeden, door het beoefenen der deugden,.... goede orgineelen te worden (Potg. I, 81). Doch allerlei omstandigheden; niet het minst het beoefenen eener geld kostende wetenschap, die hem verbood aan het opzetten eener eigen huishouding te denken; verhinderden dit (L.v.R. II², 50).

Dit alles heeft bij Swammerdam met een lichaamsgestel samengehangen,....... met zekere ongeschiktheid voor het uitoefenen der geneeskundige praktijk, - zijn eigenlijk beroep -. (L.v.R. II² 52). Ook oefenen zij, door tegen vermeende kwalen geneesmiddelen af te geven, onderhands de geneeskunst uit. (Id. id. 78). Vooral na 1567........ zijn kwakzalvers en slechte apothekers uit Vlaanderen de noordelijke Nederlanden komen overstroomen, om daar hunne bedriegelijke kunst uit te oefenen (Id. id. 78)

16. Benieuwd, nieuwsgierig, weetgierig.

De beteekenis dezer drie woorden komt hierin overeen, dat zij aanduiden, dat iemand gaarne iets zou weten. Nieuwsgierig is het ongunstigst, want nieuwsgierig is hij, die dingen wenscht te weten,

[p. 49]

waarmee hij eigenlijk niets noodig heeft, of waarin hij alleen belang kan stellen omdat ze nieuw zijn. Benieuwd is men, wanneer men den afloop van eene zaak wenscht te weten, waarin men wel degelijk belang stelt; mede met het oogmerk om te vergelijken, of eigen gissing omtrent den vermoedelijken afloop overeenstemt met de werkelijkheid. Weetgierig is hij, die begeerig is naar wetenschap en kennis; die steeds zijne kennis zoekt te vermeerderen.

Voorbeelden: ‘Ook goed’ zei ze droogjes. ‘Ik ben niet nieuwsgierig; en ik mocht mij eens vergissen in het pad, als uwe vertelling interessant werd (Maj. Fr. 74). Ik week naar mijne kamer met een gevoel van Kaïnschuld, om de verwijtende en nieuwsgierige blikken van de omringenden te ontgaan. Id. 228 ).

‘Nu, ik ben benieuwd, wat daar nog van komen zal” zei tante; Bewaar het goed, kind!’ (C O. 344).

Daarenboven zijn de meeste menschen niet weetgierig; ja, eenigen, daar men het niet van behoorde te wagten, seggen: Wat is er aan gelegen of wij het weten?’ (L.v.R. II², 66).

Opmerking. Dikwijls kan men opmerken, hoe vooral in de spreektaal en soms ook in de schrijftaal nieuwsgierig gebruikt wordt, waar men eigenlijk benieuwd zou verwachten b.v. Daar luidde de etensbel;..... Ik was zeer nieuwsgierig, hoe Francis er uit zou zien, als zij een weinig toilet had gemaakt (Maj. Fr. 116).

17. Beschaafd, beleefd, wellevend.

Deze drie adjectieven noemen eigenschappen van hen, die zich goed weten te gedragen tegenover anderen. Beschaafd, eigenlijk door schaven glad, effen gemaakt, wijst, figuurlijk gebruikt, op het bezit van goede vormen en eene behoorlijke hoeveelheid kennis. Beleefd kan volgens de etym. beteekenis alleen hij zijn, die geleefd heeft en door ervaring in 't leven en door omgang met vele menschen heusch en vriendelijk is geworden, zoodat hij weet, hoe hij zich tegenover anderen gedragen moet. Tegenwoordig echter geeft beleefd alleen te kennen, dat iemand welgemanierd is, door aan anderen den eerbied niet te onthouden, die hun toekomt. Hoe groot het verschil tusschen beleefd en beschaafd is, blijkt wel hieruit, dat we een' eenvoudigen boerenknaap, die de voorbijgangers groet, een' beleefden jongen zullen noemen. Wellevend is hij, die de regelen der beleefde welvoegelijkheid stipt in acht neemt.

Voorbeelden: Vooreerst toch was zijn uiterlijk meer dan gewoon innemend, zijne manieren beschaafd, zijne gesprekken onder

[p. 50]

houdend, (C. en A.H. 24). Maar waar hem veel kon worden vergoed èn door zijn werkkring èn door de vriendschappelijke omgang met beschaafde mensen (Brandt v. Doorne, Twijfel, 21). Er bestonden te onzent tal van africhtingscholen, waar met minder of meer omslag het gemiddelde der beschaafde Nederlanders van kundigheden voorzien werden. (L.v.R. II², 67.

‘Een antwoord meer oprecht dan beleefd, zooals men het van freule Mordaunt wachten kan, hernam ik (Maj. Fr. 78). Maar toch, hij boog zich beleefd en stak mij de hand toe, die ik niet nalaten kon met zekere hartelijkheid te drukken. (Id. 90).

Het decorum bleef bewaard voor de bedienden, de vormen bleven hoffelijk voor de wereld..... en de wereld was wellevend genoeg, om niets te willen zien, dan 't geen men haar toonde (Id. 453). Maar dat Reinier zoo wellevend was jegens haar ouders; dat hij de juist niet zeer fijne manieren van haar moeder nooit scheen op te merken. (C. en A.H. 25).

18. Raadplegen, beraadslagen, te rade gaan.

Het gemeenschappelijke, dat we in deze drie werkwoorden opmerken, is: ernstig met anderen spreken, hoe men zal handelen. Wie iemand raadpleegt, vraagt en hoort den raad van een ander, op wiens oordeel men meent te kunnen vertrouwen, zonder zich evenwel te verbinden den gegeven raad te zullen opvolgen. Beraadslagen ziet meer op gemeenschappelijk overleggen, een ernstig bespreken van de te volgen gedragslijn. Wie met iemand (of iets) te rade gaat begeeft zich opzettelijk naar dien andere, om te vernemen, hoe hij over een bepaald geval denkt, terwijl men het voornemen koestert den raad op te volgen. Waar men voor groote uitgaven staat, zal men wijs doen, met zijne beurs te rade te gaan: de toestand der geldmiddelen zal dan beslissen, wat men doen en laten moet.

Voorbeelden: Wij achten het waarschijnlijk, dat hij u zal raadplegen in eene zaak, voor hem zelven van groot belang (Maj. Fr. 6). Dat was nu weer op- en top Anton. Niemand over een plan raadplegen, er niet over willen spreken (v. Nouhuys, Zijn Kind, 12)..... is dat weinige maanden vóór zijn dood..... de sekretaris van curatoren en burgemeesteren hem namens dezen over de keus van een geschikt opvolger is gaan raadplegen. L.v.R. II², 84). De voogd had haar over den verkoop der piano niet eens geraadpleegd (Potg. I, 100).

[p. 51]

De koning en zijn raad hadden al verscheidene dagen lang beraadslaagd; want het was een moeilijk en onvoorzien geval (Vosmaer, Vogels 192). Niets van hetgeen er aan de andere zijde van het vertrek voorviel, ontging hun oog; zij schenen, half luid, doch met drift, onder elkander te beraadslagen (Oltmans, Friesche Gastvrijheid). Men trekt zich in de beide kampen terug en beraadslaagt (Vogels, 196).

Wanneer zij in de noodzakelijkheid komen te schrijven...., mistrouwen zij zich zelve en gaan te rade, waar zij de beste voorbeelden meenen te zullen vinden (v. Lennep, Rom. 21, 50)

19. Aandoen, treffen, roeren.

Welk dezer drie werkwoorden men ook gebruikt, in elk geval geeft men te kennen, dat de toestand van het gemoed ver van kalm is. Aandoen is het opwekken van een gevoel van droefheid of medelijden, soms ook van groote vreugde. Sterker is de indruk, op ons gemaakt, wanneer we van treffen spreken. Niet alleen leed en medelijden, maar ook verbazing kan er de oorzaak van zijn. Roeren wint het in sterkte van indruk nog van treffen. Wie geroerd is, is aan hevige gemoedsbewegingen ten prooi; de tranen kan hij meestal niet inhouden. (Men denke aan de uitdrukking: tot in het diepst zijner ziel geroerd).

Voorbeelden: ‘Laat je ze voor iets opleiden?’ klonk Dorlake's stem weer, waarin Van Breughel toen er op volgde: ‘Wil je nog een kopje thee geven, Hélène’ voor het eerst iets autoritairs hoorde, dat hem niet aangenaam aandeed. (v. Nouhuys, Zijn Kind, 57). De wijze, waarop zij zijne hartstochtelijke bekentenis aanhoorde en beantwoordde, had iets, wat hem pijnlijk aandeed (Maj. Fr. 414). Dat las ik uit haar blik, al had ik het niet verstaan uit den vasten, zielvollen toon harer stem, die mij diep trof (Id. 77). Zij liet hem zijne voorschriften opnoemen, maar gaf door niets te kennen, dat zijne bezorgdheid haar trof (C. en A.H. 118). De roerende tragedie van den edelen, blonden Baldur, door den boozen, zwarten Loki gedood en zijn Nana, die uit weemoed sterft in zijn moeders schoot, heeft opgehouden te bestaan (Vogels 176) De koningin, die haar beeldschoon, statig, maar eenzaam tegemoet kwam over het verlaten terras,..... roerde haar zeer en zij viel aan hare voeten neer (Couperus, Hooge Troeven, 117).

20. Afkeer, haat, wrok.

[p. 52]

Wat het verschil tusschen afkeer en haat betreft, verwijzen we naar Syn. No. 13 (N. en Z '98 pag. 533). Laat men het den betrokken persoon duidelijk voelen, wanneer men hem haat, anders is dit wanneer we van wrok spreken. Uit onze toorn zich niet, maar vatten we heimelijk het voornemen op, ons te gelegener tijd te wreken, dan hebben wij wrok in het hart. b.v.: Maar hij hield zich overtuigd, dat de vermaning van den leeraar rechtstreeks op hem was gemunt geweest, en dat de bedoelde man niemand anders was als hij. En voort was de stichting, om plaats te maken voor wrok en wrevel (C. en A.H. 265).

v.d. Mate.

A. dam.

(Wordt vervolgd.)