Noord en Zuid. Jaargang 21

[p. 530]

Synoniemen.
(Vervolg van bladz. 381.)

10. Genegen en geneigd.

Geneigd, het verleden deelwoord van neigen en genegen, het verleden deelwoord van nijgen, verschillen niet veel, wanneer men uitsluitend op de etymologische beteekenis der woorden let. Daar het grondbegrip van neigen en nijgen buigen, overhellen is, laat zich de beteekenis der beide deelwoorden van: neiging hebbende tot, goedgunstig gezind, liefhebbend daaruit licht verklaren.

Geneigd in de beteekenis van liefhebbend, welwillend jegens iemand gestemd, komt in de tegenwoordige taal niet meer voor (wel in die der 17e eeuw); genegen heeft die beteekenis nog wel b.v. ‘Erasmus, wien zij (Bertha van Heyen) meer dan een der andere jongelieden genegen was, bewondert hare onbegrensde godsdienstigheid’ (L. v. Rembr. I, pag. 257).

Beide woorden zijn alleen nog maar synoniemen in de beteekenis van neiging hebbende tot. Het verschil tusschen de twee syn. hangt af van 't verschil in oorzaak of beweegreden tot de neiging. Geneigd bezigt men, wanneer de neiging òf tot de natuur, den aard van zeker mensch behoort, òf wanneer zij als het gevolg van redeneering of inzicht moet beschouwd worden. Genegen dient men te gebruiken, wanneer de neiging uit lust of begeerte ontstaan is.

Voorbeelden: Zij was niet genegen eenige huiselijke bezigheid op zich te nemen. In welke hoogachting de moeder (Mevrouw Witse) zeer genegen was te deelen. (C.O. 236).

Ze (Tante Sophie) was altijd een beetje meer geneigd mij te plagen met mijne religieuse gevoelens en mijn ouderlingschap, als hij bij haar was geweest (Bosb. Touss., Maj. Frans 33). Ik, die steeds van de ontwikkeling onzer hollandsche dames den besten dunk gekoesterd heb, ben nogtans niet geneigd aan hare linguistische vaardigheid onvoorwaardelijk geloof te slaan (Huet XV, pag. 11). Vrouwen vallen meest in uitersten, of zij maken zich weinig beduidend en alledaagsch, of zij zijn altijd in de wolken en geneigd tot mysticisme (Vosmaer Vogels 137). Het geheele gelaat doet denken aan den heerschenden toon in Rembrandts stukken en men zou in sommige oogenblikken geneigd zijn, haar als eene schepping van zijn penseel te beschouwen. (i d. i d. 134).

[p. 531]

11. Bevoegd, bekwaam en geschikt,

Deze drie bijvoegelijke naamwoorden wijzen er alle op, dat iemand in staat is (of tenminste in staat geacht wordt) iets naar behooren te verrichten. Bevoegd wordt gezegd van hem, die wettige aanspraken kan doen gelden op 't bezit of de uitoefening van iets. Zoo eischt de kieswet (art. 51) van de 40 kiezers, die opgave kunnen doen van een' candidaat, dat zij bevoegd tot deelneming aan de verkiezing zijn. Hunne bevoegdheid ontleenen zij aan de wet. Sommige menschen achten wij bevoegd om een oordeel over zeker werk uit te spreken. Deze bevoegdheid ontleenen zij aan hunne studiën. Bekwaam beteekent door oefening en aanleg in staat tot het uitoefenen van een vak of bedrijf. Wie bekwaam is, bezit niet alleen de kennis, maar ook de in 't leven zoo noodige vaardigheid om zijne kennis toe te passen. Geschikt als synoniem van bevoegd en bekwaam beteekent, voor iets passende, er aanleg voor bezittende. Een geschikt onderwijzer is een onderwijzer, die slag heeft om met kinderen om te gaan en om hun wat te leeren; een bekwaam onderwijzer paart aan dien onmisbaren aanleg ook meer dan voldoende kennis, terwijl een bevoegd onderwijzer iemand is, die aan de eischen der wet voldaan heeft, om als onderwijzer te kunnen optreden.

Voorbeelden: Het publiek, meestal de inkompetentste van alle bevoegd verklaarde rechters, was deze reis goed ingelicht (C. en A.H. 108). De klokken waren niet met behoorlijken Doop gewijd! en, door ijver gedreven, strafte hij hare onbevoegde luidruchtigheid met het anathema. (Huet, Staring 135).

Van het halfdozijn doctoren zijner woonplaats was hij buiten kijf de bekwaamste en tevens de gevierdste (C. en A.H. 108). Het heeft niet gebaat, dat een bisschop van Kamerijk, verlegen om een bekwaam jong sekretaris, daarover naar Utrecht schreef en onzen veelbelovenden Augustijner in dienst nam (L. v. R I ., 261).

Er was voor zulke geboren auteurs, in onmin met de kloostercel, niet geschikt voor de routine van het openbaar onderwijs, in de middeneeuwsche samenleving geen plaats (L.v.R. I, 262). Deze waardige man was eigenlijk een van de weinige schepselen, die voor het kaartspel geschikt zijn (C.O. 259).

12. Afkeer en weerzin.

Beide woorden duiden de onaangename gewaarwording aan, die iemand ondervindt bij het waarnemen van iets, dat hem in een

[p. 532]

of ander opzicht mishaagt. De zwakste van deze gewaarwordingen wordt uitgedrukt door tegenzin; weerzin is sterker en heeft betrekking op personen en zaken. Nog sterker dan de weerzin is de afkeer. Afkeer is reden, waarom men een persoon steeds zoekt te ontwijken of dat men zich van eene handeling onthoudt, omdat die persoon of die handeling in hooge mate onzen weerzin opwekt.

13. Afkeer en haat.

Deze woorden wijzen op een onaangenaam gevoel, opgewekt door personen, die wij niet kunnen uitstaan; die wij in zeker opzicht ver beneden ons achten. Het zwakst wordt dit uitgedrukt door afkeer. Een ander meer opvallend verschil tusschen deze beide synoniemen is, dat men bij afkeer niet denkt aan de handelingen, die het gevolg zijn van de onaangename gewaarwording, wat wel het geval is bij haat. Haat uit zich in daden of zal zich daarin uiten. Hem, dien we haten, gunnen we niets goeds, we verheugen ons er zelfs over, wanneer rampen hem treffen.

Voorbeelden (12 en 13):

Deze liefdelooze taal, gevoegd bij de donkerheid en leegte door Gerritje's dood in zijn hart achtergelaten, hadden Arie met weerzin vervuld tegen iederen troost der godsdienst (C. en A.H. 256). Waarlijk, wij, die den weerzin niet verheelen, welke ons de figuur (van Cats) inboezemt, die hij tegenover de krachtige bewindslieden zijns tijds maakte enz. (Potg. II 131).

Ik hoop niet, dat die trek mij bij is gebleven, want ik heb een afkeer van vrouwen, die opzettelijk zonderling willen zijn (Vosmaer, Vogels 137).... een schoone wereld, wier visioenen Erasmus al spoedig met afkeer vervuld hadden van eene vroeger verheerlijkte eenzaamheid en eigenwillige wereldverzaking (L.v.R. I, 209). Zij laat u twee rijen scherpgepunte tanden zien en u geen oogenblik vergeten, dat haar binnenste een kelder is, waar de haat op fust ligt (L.v.R. II¹, 7). Volontairs vallen eigenaardig in twee klassen te verdeelen, inheemsche en uitheemsche. De kantoorbediende haat beide met een' fellen haat (Potg. II, 16).

Amsterdam.

v.d. Mate.

(Wordt vervolgd.)