Noord en Zuid. Jaargang 21

[p. 525]

Constantly Huygens.

‘De bewondering voor de letterkunde der zeventiende eeuw verflauwt!’ hoort men beweren, en tegenspreken kan men het niet. Men neme er de proef van en spreke over de groote mannen uit den bloeitijd met Hoofd- of Hulponderwijzers, Leerlingen van de Kweekscholen, Leerlingen der Hoogere Burgerscholen, met aandoenlijke eenstemmigheid getuigen zij, die er niet speciaal werk van maken, dat ze het meerendeels vervelend vinden. Toen men kort na de invoering der Wet op het Middelbaar Onderwijs ijverig ging Hooften, Suygensen, Vondelen en Catsen (gelijk Mr. P. Brooshooft dat in de Liberaal noemde) toen heb ik er herhaaldelijk op verschillende plaatsen op gewezen, dat de bewondering en de liefde voor die dichters en voor vele andere zou uitblijven als de vaak maar half onderrichte lofredenaars bleven rondbazuinen, dat alles even mooi was en dat alles door onze jongelui moest worden bewonderd.

Toen later met steeds toenemende kracht en meer verontrustende volharding in onze nationale opvoeding de dressuur in de plaats trad van de algemeens ontwikkeling waarnaar men sedert 1857 met altijd inniger overtuiging was blijven streven, toen het geheugen den arbeid van het verstand overnam en een dood vormenwezen elke gemoedswarmte verdreef, toen werd ook op de school de dichter niets meer dan de man, in wiens werken bouwstoffen voor spraakkunsten en woordenboeken te vinden waren. Dat de ware dichter kunstenaar, priester en profeet is, dat klonk den taal- en letterhelden als een sprookje in de ooren. En deze waren in de meerderheid: gemakkelijker kan men aan de oppervlakte blijven hangen, gemakkelijker het buitenste bekleedsel onderzoeken, dan doordringen tot de kern om daar het levensbeginsel te ontdekken.

Op beangstigende, benauwende wijze nam het aantal noten bij onze 17e-eeuwsche teksten toe, de dichters werden gelezen zooals bij het opkomend humanisme de oude schrijvers op de kloosterscholen gelezen worden, met zooveel noten, dat niemand iets van den tekst begreep maar dat men alleen de woorden leerde kennen. Daarmede was natuurlijk alles buitengesloten, wat liefde en bewondering mocht heeten.

Zoo werd voor onze leerlingen Vondel synoniem met Gijsbrecht

[p. 526]

van Amstel of Leeuwendalers, wat ze beide vervelend vonden en Hooft met Granida, wat hun onuitstaanbaar voorkwam. Vondel's heerlijke gedichten werden niet of bijna niet gelezen en de oogst uit Hooft was ook al zeer schraal.

En toch zou een levendige voordracht over de grootste helft der stukken van deze dichters, geïllustreerd door mooie fragmenten, ongetwijfeld op de jongelui een aangenamen en diepen indruk maken.

Het minst van allen las men Huygens!

Het aantal noten zou bij deze dichter onrustbarend groot moeten worden en menigeen onthield zich liever van lectuur, dan dat hij gevaar liep te moeten verklaren, wat hij niet wist.

Hoe jammer, dat Huygens' werken niet beschouwd werden zóó als men de werken van alle andere kunsteaaars beschouwt, elk werk als één geheel, verduidelijkt door nauwkeuriger onderzoek van enkele bijzonderheden: men kan den Schuttersmaaltijd bewonderen al weet men niet, hoeveel personen er op staan en al weet men niet precies van ieder der personen uit welke onderdeelen hun kleeding en wapening bestaat. We genieten het Wilhelmus al hebben we de muziek niet naar de regelen der harmonie- en compositie-leer onderzocht.

Geldt dit van alle groote dichters, het geldt vooral van Huygens.

Van de drie dichters Vondel, Hooft en Huygens, die als de eersten onder de eersten geroemd worden, staat Huygens het naast aan onzen tijd, is Huygens het minst verouderd en wel omdat hij de eenige onder de drie is, bij wien het humoristische genre den boventoon heeft.

Aangaande het gehalte van het komische moge de meening in den loop der eeuwen zich wijzigen, het komische zelf is van alle eeuwen, het verandert nooit. We lachen ongetwijfeld nu nog even graag om de blijspelen van Plautus en Terentius, als een gelukkig toeval ze voor ons ten tooneele doet verschijnen, als de Romeinen zelf hebben gedaan en bij de opvoering van den Spaanschen Brabander op 23 September 1898 heeft er telkens weer een daverend gelach weerklonken, stellig niets minder luid dan de wanden van den ouden Schouwburg voor bijna drie eeuwen hebben weerkaatst, toen datzelfde stuk voor het eerst werd opgevoerd.

[p. 527]

Men zou van Huygens kunnen getuigen, dat hij de eerste, ja wellicht de eenige onzer oudere dichters is, bij wien het komische die hoogere beteekenis heeft, dan alleen, dat het doet lachen. Zijn humor en satire teekent, geeselt, treft en geeft ons een kleurig en hoogst uitvoerig tooneel, van het leven in zijn tijd.

En geen wonder!

De geestige toon, het hoogere komische genre ontwikkelt zich slechts onder zeer bijzondere omstandigheden en er zijn alle redenen om aan te nemen, dat ons land daartoe hoogst zelden gelegenheid heeft gehad.

Vergelijk de plompe grappen der Duitsche humoristen uit den bloeitijd, met den fijnen geest der Fransche comici uit de gouden eeuw en zie in Engeland het groot verschil tusschen de veelal verdachte geestigheden, in den tijd van koningin Elisabeth met den fijnen scherts uit de dagen van koningin Anna.

Wie dat verschil heeft opgemerkt en de oorzaken daarvan heeft nagegaan, zal ook dadelijk inzien, waarom bij Huygens eene geheel andere (zij het ook vaak maar gedeeltelijk begrepen) geestigheid zijne pen bestuurde dan bij de meeste andere dichters, wier humor we roemen.

Het ernstige wisselt met den loop der tijden en beurtelings hebben godsdienst, zedeleer, heldenmoed of nationale trots daarbij den hoofdtoon. Vandaar, dat hoogst ernstige en degelijke stukken die eens bewondering konden wekken later vaak ongenietelijk zijn. Men neme de proef met Milton's Paradise Lost, Klopstock's Messias, de ernstige bespiegelende poezie van Bilderdijk, de Essays van Montaigne: Wie leert, ze te genieten?

Maar de ware humor is voor alle tijden, ze komt voort uit den mensch en niet uit de Maatschappij; Erasmus heeft in den Lof der Zotheid bladzijden, die ook thans nog niet verouderd zijn. En Huygens werken behooren tot die, welke grootendeels niet verouderen.

Nu is Huygens humor tweederlei.

Daar is een grove, zware, Hollandsche en een fijne, scherpe, ondeugende Fransche. Bij de eerste halen we de schouders op, de laatste blijven we genieten.

Te midden van oorlogsgewoel en wapenkreten, onder landontdekkers en vertegenwoordigers van den wereldhandel, zoeke men niet de fijne scherts, de onweerstaanbare prikkel van geestige

[p. 528]

satire. Na levensgevaar te hebben doorstaan, na de grootste vermoeienissen te hebben gehad, heeft de Hollander het weldoorvoede lijf te doen uitrusten en waar zijn bezigheid strenge oefening des geestes vraagt, daar begeert hij die niet als uitspanning. Zoo ontstaat de geestigheid van het hoekje van den haard, een woordspeling, soms ver gezocht, een kluchtig rijm, een grove boert, in woorden rustig voortzondigen onder de leus, dat ‘natuurlijke dingen niet schandelijk zijn’, ziedaar den Hollandschen Huygens die zijn volkje kende, die wist dat hij in de keus van aardigheden inderdaad niet al te keurig behoefte te zijn, zelfs niet tegenover dames, al waren deze de veel overschatte dochters van Roemer Visscher.

Wel waren zij, onder wie hij verkeerde, meer of minder bekend met Latijnsche en Grieksche schrijvers, waaraan veel geestigs had kunnen ontleend worden, maar ook alleen het grovere gedeelte daarvan trok hen aan en baande zich een weg tot de menigte.

Een geheel andere geestigheid vinden we bij Huygens, waar hij niet voor bepaalde personen schrijft, maar in zijn rijke omgeving aan zijn dartelen geest vrij spel laat. Dan komt de geestigheid van goeden huize, die zich alleen in de schaduw van den troon ontwikkelt.

Waar de hoofsche toon en de etikette een nauwlettende woordenkeus voorschrijven en de vorm moet worden in het oog gehouden, daar is uitspatting van grovere elementen uitgesloten, daar ontstaat van den geestigen man het complimenteuse, het fijne, het voorzichtig gevoelde en.... daardoor ook vaak het minder gemakkelijk verstaanbare.

Waar Huygens in een eenvoudig plomp puntdicht alle moeite doet, om toch maar goed verstaan te worden, ook in het allerplatste, wat hij te zeggen heeft, daar omsluiert hij elders in fijne scherts of satire, vaak alles, wat hij zegt, in die mate, dat de lezer naar toelichting moet omzien, naar verklaring moet zoeken.

Dit laatste kan ons niet verwonderen. Yan Brabantsche familie, met Franschen van zijn prille jeugd in betrekking, zoodat hij zelfs in het Fransch met zijne ouders correspondeerde, de hoven van Europa rondreizende, waarbij Fransch de taal der onderhandelingen was; geheel thuis aan het Fransche hof, in die omgeving waar fijne smaak, geestigheid en hoofsche manieren meer dan ergens werden aangetroffen, kon Huygens, in vele talen en literaturen

[p. 529]

ervaren, eigen en ontleende geestigheid inkleeden naar den hoofschen eisch, waaraan hij zoowel wist te beantwoorden.

Wie Huygens' dichterlijken arbeid kent, weet ook, dat zeer veel als waardeloos voor onze dagen moet worden verworpen, maar hij zal in de nauwkeurige teekening van het leven in den Haag in de satires op de dwaasheden dier dagen overvloedig stof tot hoog genot vinden. Bovendien zal de taalbeoefenaar in Huygens werken een woordenrijkdom aantreffen, die inderdaad den woordenschat van bijna alle anderen overtreft en hij zal tevens vol bewondering zien dat de schrijver steeds met groote nauwgezetheid en veel overleg de fijnste nuanceering door juist gekozen woorden heeft weergegeven.

Wie den beschaafden toon in het midden der 17e eeuw nauwlettend geteekend wil zien, heeft Huygens te bestudeeren.

Daarom hulde aan dr. Worp en aan den Uitgever Wolters die den grooten vaderlandslievenden arbeid moedig voortzetten, om aan Nederland een volledige editie van Huygens te verzekeren, waardoor het ons mogelijk zal worden een Woordenboek op Huygens samen te stellen waartoe dr. Eymael in zijn allerbelangrijkste studiën reeds zooveel heeft bijgedragen.

Maar voor dat die veel omvattende uitgaaf nog geheel compleet en voor het eerste vel van het woordenboek geschreven is, kunnen we van Huygens genieten in zijn fijne scherts en bijtende satire, in zijn zedeteekening en zijn karakterbeelden, in zijn hoofsche beleefdheid en Fransche galanterie en daarbij vergeten wij licht, wat ons minder fijn en minder geestig voorkwam, wat ons naast de geurige en kleurige bloemen uit vreemden lusthof al te zeer aan keukengroente deed denken.

Taco H. de Beer.