Noord en Zuid. Jaargang 21

[p. 345]

Woorden van gelijke beteekenis.

In het opstel van den heer V. d. Mate over ‘de studie van synoniemen’ (afl. 1 van dezen jaarg.), dat overigens veel waars en goeds bevat, las ik tot mijne verwondering ook het volgende: ‘Synoniem beteekent niet gelijkbeteekenend of van volkomen dezelfde beteekenis, maar van overeenkomstige beteekenis. Bijzonder juist wordt dus het begrip uitgedrukt door het woord zinverwant. Door deze verklaring wordt meteen duidelijk, dat de vooral door de Franschen opgeworpen strijdvraag, of er werkelijk synoniemen bestaan, bevestigend beantwoord moet worden, zonder dat er iets te kort wordt gedaan aan de stelling, dat geen taal twee woorden van absoluut gelijke beteekenis bezit.’

Ik las deze laatste, door mij gecursiveerde, woorden met verwondering, niet omdat de stelling mij nieuw was, maar omdat ik ze hier met instemming zag vermeld. Een weinig nadenken toch leert al spoedig, dat er in onze zoowel als in iedere andere taal woorden moeten voorkomen, waarnaast andere van volkomen dezelfde beteekenis bestaan. Denken we in de eerste plaats aan de vele bastaardwoorden, die door hun veranderden uitgang en hun Nederlandsche verbuiging of vervoeging in onze taal zijn ingelijfd en waarnaast Nederlandsche woorden van gelijke beteekenis in gebruik zijn, bijv.: erbarmen (uit het Duitsch) - ontfermen, ervaring (idem) - ondervinding, feliciteeren - gelukwenschen, moment - oogenblik, president - voorzitter, correspondentie-briefwisseling, artist - kunstenaar, excuus - verontschuldiging, seizoen - jaargetijde, plebs - gepeupel, israëliet - jood, symbool - zinnebeeld, critiek - beoordeeling, velocipède - fiets - rijwiel enz. enz. Wel komt het voor, dat het vreemde woord niet precies in beteekenis met het Nederlandsche overeenkomt, zooals bijv. krant, waarmee niet altijd een dagblad bedoeld wordt, en kapittel, dat alleen hoofdstuk van den Bijbel beduidt, maar bij de bovengenoemde en een aantal andere woorden is dat niet het geval. Vooral op het gebied der kunsten en wetenschappen zijn deze laatste talrijk.

Verder hebben we een aantal zoogenoemde dubbelvormen, d.w.

[p. 346]

z. woorden van gelijke afkomst en beteekenis, maar van verschillenden vorm, zooals: vischhoek - vischhaak, nummer - nommer, heft - hecht, spuwen - spugen, leer - ladder, kieken - kuiken, duvel - duivel. Hiertoe behooren ook de werkwoorden, waarvan in gemeenzamen stijl het voorvoegsel wordt weggelaten: lukken, merken, hooren, hoeven naast gelukken, bemerken, behooren, behoeven; verder de samenstellingen, waarvan het grondwoord veelal wegblijft: linde, eik naast lindeboom, eikeboom, wees - weeskind, bleek - bleekveld, grootje - grootmoeder enz.; en ook de woorden, die dikwijls in samengetrokken vorm voorkomen: leer - leder, neer - neder, vaam - vadem, boom - bodem enz.

Intusschen, als ik geen andere bewijzen had aan te voeren, zou ik het pleit maar half gewonnen kunnen achten; want wat de bastaardwoorden betreft, is verschil van gevoelen mogelijk over de vraag, of zij tot onzen woordenschat te rekenen zijn, en aangaande de dubbelvormen kan men er over twisten, of bijv. heft en hecht werkelijk als twee verschillende woorden zijn te beschouwen. Er zijn echter ook woorden van zuiver Nederlandschen, maar toch geheel verschillenden oorsprong, die overal verstaan worden, maar waarvan het eene uitsluitend of bij voorkeur in de eene, het andere in de andere streek gebruikt wordt, bijv. mand - korf, aanspreker - aanzegger, gasthuis - ziekenhuis, bestjeshuis - oudemannen-en-vrouwenhuis, leidsel - teugel - toom, raam - venster.

Verder zijn er in de dagelijksche spreektaal een aantal woorden, waarnaast een ander staat, dat deftiger klinkt en daarom alleen door predikanten, redenaars, advokaten en andere personen, die in het openbaar optreden, gebruikt wordt: altijd - steeds, nooit - nimmer, al - reeds, vandaag - heden, gebeuren - geschieden, bericht - tijding, jongen - knaap, jongmensch - jonkman - jongeling, trouwen - huwen, huwelijk - echt, preekstoel - kansel, dominee - predikant, man of vrouw (met een bezittel. voornw.) - echtgenoot, menschen - lieden, kennisgeven - verwittigen, stadhuis - raadhuis. Sommige klinken zelfs zoo ongewoon, dat ze nog alleen in de schrijftaal voorkomen, vooral in dichterlijk proza of verzen, terwijl de spreektaal een ander woord van dezelfde beteekenis heeft: krijg - oorlog, mededoogen - medelijden, olm - iep, dreef - wandelweg, kling - lemmet, elpenbeen - ivoor, voedster - min, toorts - fakkel, beminnen - lief hebben.

[p. 347]

Omgekeerd zijn er vele woorden, die min of meer plat of ruw klinken en daarom alleen door de mindere volksklasse of in het vertrouwelijk verkeer worden gebezigd, zooals ui voor grap, mop voor anecdote, lol en lollig voor pret en prettig, kletsen en leuteren voor praten, wauwelen voor babbelen, zaniken voor zeuren of treuzelen. Vooral jongelui maken van zulke woorden gretig gebruik om zich een air van ongedwongenheid te geven. Tot deze rubriek behooren ook de vele scheldwoorden en bijnamen, waarmee men zijn geringschatting of minachting voor personen of zaken te kennen geeft: de oomes = de heeren, die wat te zeggen hebben; de ouwe = de kapitein of patroon; stommert, stommeling, domkop = domoor; nathals of zatlap = dronkaard; smeerpoes = vuilik; hoer = lichtekooi enz. enz. Verder zijn er woorden, die alleen door studenten of door dames, door zeelieden of andere menschen van hetzelfde vak gebruikt worden en waarnaast een ander van gelijke beteekenis bestaat. Ook de vele naamverknoeiïngen, -verkortingen en -samentrekkingen mogen we niet vergeten, want ook de eigennamen maken deel uit van den taalschat en niemand zal bijv. Kees en Cornelis, Mimi en Marie voor hetzelfde woord verslijten.

Eindelijk zijn er nog verscheidene woorden, waarnaast andere bestaan, die precies denzelfden indruk maken, zoodat alleen het toeval of een persoonlijke voorkeur beslist, of we het eene of het andere zullen kiezen. Dit is bijv. het geval met uitstekend - uitmuntend - uitnemend, meerderjarig - mondig, minderjarig - onmondig, vergenoegd - opgeruimd, onmisbaar - onontbeerlijk, goedig - goedhartig, roeischuitje - roeibootje, menschenmenigte - menschenmassa, schutspatroon - beschermheilige, draaikolk - maalstroom, fakkel - flambouw, jaartelling - tijdrekening, enveloppe - couvert, kleingeestigheid - kleinzieligheid, deemoedig - ootmoedig, vlijtig - ijverig, gemeenlijk - gewoonlijk, propvol - stampvol, haast - bijna, zij - kant, maal - keer.

Wanneer men deze lange lijst van woorden overziet, die alle tegen de besproken stelling pleiten, en bedenkt, hoe gemakkelijk die nog belangrijk te verlengen zou zijn, dan kan men niet nalaten zich te verwonderen, dat zij ooit is opgeworpen en verdedigd. Wat kan daartoe geleid hebben? M.i. hebben hiertoe verschillende oorzaken samengewerkt. Ten eerste zijn er veel men-

[p. 348]

schen, die liever oppervlakkig over iets redeneeren dan een onderzoek in te stellen. Zij redeneeren in dit geval als volgt: wanneer er twee woorden waren, die precies hetzelfde beteekenden, zou één daarvan overbodig blijken en dus spoedig in onbruik raken. Het is reeds gebleken, hoe zeer deze schijnbaar logische redeneering in strijd is met de werkelijkheid: ik behoef haar dus niet meer te weerleggen. Ten tweede kunnen iemand toevallig eenige woordenparen in de gedachte komen, die oppervlakkig beschouwd hetzelfde beteekenen, maar bij nader inzicht toch nog weer iets verschillen, zooals minachting en geringschatting, onrustig en rusteloos, voorzichtig en omzichtig. Geeft hij zich nu geen moeite om nog naar andere voorbeelden te zoeken, dan komt hij licht tot de gevolgtrekking, dat het wel altijd zoo zal zijn. Ten derde verliest men bij het nadenken over synoniemen licht het verschil tusschen de beteekenis en de functie van een woord uit het oog. Al maken twee woorden niet denzelfden indruk, doordat het eene deftiger of gemeenzamer, stijver of platter klinkt dan het andere, daarom kunnen zij nog wel hetzelfde beteekenen. Uit de aangehaalde voorbeelden is dit voldoende gebleken. Eindelijk kunnen de meeste menschen bij het spreken over de beteekenis van een woord nooit nalaten aan de eigenlijke, d.i. de oorspronkelijke beteekenis te denken. Hebben zij het bijv. over de woorden gemeenlijk en gewoonlijk, dan zullen zij zeggen: gemeenlijk is iets, dat algemeen voorkomt, gewoonlijk iets, waaraan men gewoon is, dus is het eerste sterker, want men kan wel aan iets gewoon zijn, zonder dat het juist algemeen, d.i. zonder uitzondering, zoo voorkomt. Dit is een geheel verkeerde redeneering: twee woorden kunnen oorspronkelijk geheel verschillende beteekenis gehad hebben, maar toch op den duur aan elkaar gelijk geworden zijn. Het eenige, dat daarover beslist, is het gebruik.

Ten slotte wensch ik er op te wijzen, dat de stelling, zooals zij boven staat afgedrukt, nog verkeerd geredigeerd is ook. Wie haar zoo formuleert, gaat uit van de meening, dat elk woord of althans de meeste woorden één vaste beteekenis hebben. Dit is een dwaalbegrip: verreweg de meeste woorden hebben niet één beteekenis, maar hebben er verscheidene. Het kan dus gemakkelijk voorkomen, dat twee woorden in één beteekenis samenvallen, maar overigens belangrijk verschillen. Nemen we bijv. de woor-

[p. 349]

den vlek en vlak: deze vallen samen in de beteekenis inktvlek, vetvlek, roestvlek, waarbij men aan iets hinderlijks denkt, waardoor een voorwerp bedorven wordt, maar overigens komen ze niet met elkaar overeen. Spreekt men van de vlekken van een tijger, van een vlek = smet op iemands naam of van een nevelvlek aan den hemel, dan kan men daarvoor niet vlak zeggen, en in de samenstellingen bovenvlak, achtervlak, voorvlak is vlek weer onmogelijk, evenals in de uitdrukking hellend vlak. Houdt men dit in het oog, dan moet de stelling luiden: er zijn geen twee woorden, die één en dezelfde beteekenis met elkaar gemeen hebben, of: er zijn geen twee woorden, waarmee men precies hetzelfde kan uitdrukken. Maar als men de gedachte zoo formuleert, voelt iedereen dadelijk, dat ze geen steek houdt.

Heerenveen.

C.J. Vierhout.