Noord en Zuid. Jaargang 21

[p. 182]

Etymologie en taalgebruik.

Aanstalte(n). Dit woord, van betrekkelijk jongen datum, is aan het Hoogd. anstalt ontleend, welk woord evenwel eene veel uitgebreider beteekenis heeft dan ons aanstalten (anstalt = toestel, toerusting, schikking, voorbereiding, inrichting). Aanstalte(n) wordt òf in het meervoud, òf in het enkelvoud en dan als verzamelnaam gebruikt; in 't laatste geval kan het niet door het lidwoord een worden voorafgegaan. Aanstalten zijn handelingen of maatregelen, die de uitvoering van een voornemen onmiddellijk voorafgaan, terwijl men daarmee het oogmerk heeft, dat ze door anderen zullen worden waargenomen. Wie aanstalten maakt om te vertrekken, laat de aanwezigen duidelijk merken, dat hij van plan is heen te gaan.

Afgezaagd is het verleden deelwoord van het werkw. afzagen. In de beteekenis, waarin het deelw. voorkomt, is zagen in overdrachtelijken zin gebruikt voor eentonig krassen op eene viool. Het bijwoord af heeft in deze samenstelling de beteekenis van ten einde toe (vgl. af in: afbetalen, afloopen, afplunderen). Afgezaagd wordt dus minachtend gezegd van een muziekstuk, dat men tot het einde toe slecht heeft hooren spelen en waarvan men dus meer dan genoeg heeft. Fig. gebruikt beteekent het: zoo dikwijls gezongen, besproken of behandeld, dat het nieuwtje er af is; tot vervelens toe gebruikt en daardoor overbekend.

Opmerking. Met een enkel woord willen we hier wijzen hoe uiterst voorzichtig men bij verklaringen moet zijn en hoe gevaarlijk het is ‘maar een eenigszins passende’ verklaring te bedenken. Op de lessen, die ik voor het onderwijzersexamen volgde, werd door den onderwijzer in Nederlandsche Taal de figuurl. beteekenis van het woord afgezaagd aldus verklaard: Een timmerman heeft vele planken. Wanneer hij voor verschillende doeleinden stukken hout noodig heeft, zal hij die van een dier planken afzagen. Zulk eene afgezaagde plank mist alle kenmerken van eene nieuwe. Daarom noemt men een onderwerp, dat niet meer nieuw voor ons is, dat telkens en telkens weer behandeld werd, een afgezaagd onderwerp.

Van het gelag betalen (zie N. en Z. 98, pag. 87) werd het volgende meegedeeld: Gelag komt van geliggen = samen liggen. Vroeger zat of stond men niet in een herberg; maar lag men op rustbanken (ik herinner mij

[p. 183]

niet of er al dan niet aan toegevoegd werd, dat dit gebruik in- of uit- heemsch was). Zoo werd gelag de naam voor dat, wat men samen liggende verteerd had, enz.

Gast. Oorspronkelijk beteekende dit woord eter en bij uitbreiding voornamelijk iemand, die aan eens anders disch mede at. Dat zich hierbij met het oog op de Germaansche zeden, de beteekenis van vreemdeling aansluit, komt ons niet vreemd voor. Deze laatste beteekenis leeft o.a. nog voort in de samenstelling gasthuis (eigenlijk een huis ter verpleging van vreemdelingen).

Behalve vreemdeling beteekent gast ook een persoon, die een herberg bezoekt. (Zoo de waard is, vertrouwt hij zijne gasten; Hoogd. Gasthof = herberg, Gastwirt = herbergier, logementhouder).

In het algemeen verstaat men thans onder een gast iemand, dien men aan zijnen disch onthaalt; ruimer opgevat, iemand, dien men te logeeren heeft (logeergast). Voornamelijk voor mannen gebruikt, heeft het woord eene veel wijdere beteekenis: 1e. kloeke, jonge man, 2e. knecht (poldergast, spuitgast).

Gekscheren. Den gek scheren. In deze laatste zegswijze vinden we eene toespeling op het middeneeuwsch gebruik om gekken het hoofdhaar af te snijden. Zij mochten dat sieraad van vrije mannen niet dragen. Ook narren en potsenmakers lieten zich het hoofdhaar afscheren. De zegswijze den gek scheren zou dus beteekenen: iemand het voorkomen van een gek geven, hem als gek behandelen (scheren heeft hier de beteekenis van snijden). Naast dit werkw. scheren bestond vroeger een zwak werkw. scheren = spotten, schertsen. Met iemand scheren beteekende met iemand spotten.

De beteekenis der uitdrukking den gek scheren, zooals wij die thans nog gebruiken, is ontstaan door samensmelting der beteekenis van de twee bovengenoemde zegswijzen. Zij is steeds verbonden met een zelfst. naamw. met 't voorzetsel met, ter aanduiding van den persoon of de zaak, waarmee men den spot drijft. Gekscheren is een samenvoeging van de deelen der zegswijze den gek scheren en beteekent schertsen, den spot drijven.

Amsterdam.

v.d. Mate.