Noord en Zuid. Jaargang 21

[p. 184]

De voorvoegsels der werkwoorden.
II. Ge-.

Met voorvoegsel ge, in de oudere taal ga of gi, kwam in gebruik veel overeen met het Lat. com (con, co) en beteekende ‘samen’, bv. Got. gaqiman = samenkomen, gabindan = samenbinden. Ohd. giuuerban, gitrûuuên, gitruoben, vertalingen van Lat. convertere, confidere, contristare. Nog min of meer duidelijk is dit ge overgebleven in ‘geronnen bloed, melk’ van gerinnen (vgl. Lat. coagulum van coagulare, Fr. coaguler), in 't Duitsch gestehen, gefrieren (Lat. congelare, Fr. congeler), in 't Ned. geleiden (Fr. conduire), gevallen, 't gelag betalen van geliggen, te gemoet van gemoeten, gedenken, eigenlijk ‘met of bij zich zelven denken’, evenals geheugen, thans vooral als zelfst. nw. in gebruik¹⁾.

Maar gewoonlijk is ge het middel geworden om het werkwoordelijk begrip krachtiger uit te drukken: gewennen, gebieden, geduren(de)²⁾, gelasten, gelooven, gelieven, gunnen³⁾, genaken, genieten, genezen. Zooals men ziet, is het grondwoord soms in onbruik geraakt: van gelooven bestaat het nog gewestelijk als leuven (= Got. laubjan, vgl. Ned. hooren, gew. heuren = Got. hausjan), hoewel ook denkbaar is, dat ge hier is weggevallen en gelooven bv. van geloof is afgeleid; vgl. genoegen van genoeg en verder gelijken, gelukken, vergezellen, getuigen van gelijk, geluk, gezel, getuige, die ook zonder ge voorkomen:

1) Ook de identiteit van ga met Lat. co m) mag op grond van Bugge's betoog (P.B. Beiträge XII, 413 vlgg.) worden aangenomen.

2) bv. in 't Mnl.:

Die dans gedurde daer naer .

In deser maniren wel XIII iaer.

3) uit ge-onnen, dat in 't Mnl. bestond:

Ie biddu oetmodelijc ende sere,

Dat ghi mi des geont, here.

Het seghet mi die herte mijn,

Dat si di spade sullen gheonnen,

Die du in stride heves verwonnen.

Het werkwoord regeert in het eerste vb. een genitief, die later door den acc. is vervangen, in het tweede een datief in de verloren beteekenis van ‘gunstig gezind zijn’.

[p. 185]

 

‘Of tuigt niet dat rood van zijn manlijke kracht

 

En moed in zoo menigen strijd?’

Bij andere werkwoorden is het verschil tusschen de grondwoorden en de werkw. met ge die daarvan zijn gevormd, dit, dat de laatste edeler zijn en vooral in figuurlijken zin worden gebruikt: gedijen, gevoelen, geraken, zich gedragen.

De beteekenis van ge is al vroeg opmerkelijk gewijzigd, sedert het als middel werd aangegrepen om het voleindigd zijn der werking aan te duiden in tegenstelling van het onvoltooid zijn, het in voortgang (in progress) zijn, dat. door den Eng. progressive form bv. ‘to be mounting’, evenals door onze omschrijvingen ‘stervende, herstellende zijn’ of op andere wijze, duidelijk kan worden uitgedrukt. Zoo is in 't Gotisch saihvan, zien, to be looking, gasaihvan echter bemerken, d.i. het afgeloopen zien, het resultaat van 't zien bereiken; zoo is hausjan hooren - gahausjan vernemen, taujan doen - gataujan volbrengen; enz. En zoo vinden wij in 't Nederlandsch schien naast geschieden, zeggen naast gezeggen, raden naast Vlaamsch geraden. In verband hiermede verklaarde de Duitsche taalgeleerde Streitberg (P.B. Beiträge 1890) 1o het gebruik van ge voor den onv. verl, tijd, waarvan wij in 't Mnl. nog voorbeelden aantreffen:

Doe hi ghesprac dese woort,¹⁾

Beval hi jonghen ende houden,

Dat si vygelyen²⁾ zinghen souden.

Alse die conine Belijn ghesach,

Die de scerpe³⁾ weder brochte,

Daer Brune die bere so onsochte

Te voren omme was ghedaen⁴⁾,

Doe sprac hi te Belijn saen:

Here Belijn, wanen⁵⁾ comedi⁶⁾?

Alse doen Roelant ghesach,

Dat die busscop doet lach

Claechdine⁷⁾ vele seere.

en bij het verleden deelw., waar ge oorspronkelijk de voleinding

1) d.i. woorden; vgl. been, jaar, enz.

2) lijkzangen.

3) reiszak.

4) omme iets doen = van iets berooven, vgl, ‘om land en luid' gebracht’, om 't leven brengen, omkomen, enz.

5) van waar, wanen of waan: waar = danen of daan: daar = Zuiden: Zuider, enz.: zoogenaamde correlatieve bijwoorden.

6) uit komed ji (d.i. komt gij) samengetrokken.

7) beklaagde hij hem.

[p. 186]

der handeling in 't verleden, later de afgeloopen handeling in 't verleden uitdrukte.

2o het ontbreken van ge nog in 't Mnl. bij 't verleden deelw. van werkwoorden, die reeds een perfectieve beteekenis hadden: bv. brengen (vergeleken met dragen), vinden (vgl. met zoeken), komen (vgl. met gaan)¹⁾, worden (vgl. met zijn), liden (dat dikwijls ‘voorbijgaan, doorkomen’ beteekende), blijven (dikwijls ook synoniem met komen of worden, b.v.

Sijn bloet blive op ons ende up onse kinderen.

Trouwe es broescer²⁾ dan een glas;
Die hier te voren so sterc was,
Soe³⁾ es tebroken bleven.⁴⁾

en verder bij alle werkwoorden, die met een voorvoegsel zijn samengesteld, zooals ontdekken, vertellen enz.

3o dat na kunnen, mogen, niet willen, enz. ge voor den infinitief komt, in zooverre men daarmede bedoelt het in staat zijn, enz. om tot de voleindigde werking te geraken. Zoo schreef nog Huygens: In 't sweet uws aangesichts sult ghy uw Brood gewinnen en Cats: Want 't geen de Jonker socht en kond' hij niet geweten en Marnix: Wat souden sy meer connen ghewenschen? Hiervan is na laten of kunnen het gebruik overgebleven van: gezeggen, geworden, gebetenen, gelusten.

1) De onderstelling, dat gaan ons ge in den oorsp. vorm nog zou bevatten (Wdb. van Franck), is niet vol te houden. Streitberg (Urg. Gr.) verwerpt ze op grond van de imperfectie ve beteekenis.

2) broosk of broosch = broos.

3) Zij: de trouw is verbroken geworden.

4) Gelijk men hier een voorbeeld heeft van 't verl. dw. van blijven, volgen hier nog voorbeelden van de andere werkwoorden:

Die mi Roede die vroede

Hadde brocht tenen broede.

Reinaert sprac: wilen tere stonde

Hadde mine here mijn vader vonden

Des coninx Hermelinx scat.

Dus sijn si com(m)en int gedinghe.

Ende zijn vrauwe de coninghinne

Hevet so vele ghebeden voer hem,

Dat ic zijn vrient worden bem.

Deze pine ende dit onghemac

Hevet hi leden dor Isengrijne.

[p. 187]

Van verschillende werkwoorden bestaat nog alleen het verleden deelwoord of heeft het als deelw. bijv. nw. zich afgescheiden: geboren, gekunsteld, gekuischt, gemiddeld, geëvenredigd, geslepen, geslagen, geschoeid, gewikst, gevolmachtigd, gelastigd (de beide laatste thans alleen zelfstandig gebruikt evenals gewijsde, gezegde, gezant, enz.); terwijl omgekeerd bij vele schijnbare verl. deelw. zich geen andere werkwoordelijke vorm heeft ontwikkeld. Men kan van deze zeggen, dat ze naar analogie zijn gevormd, hetzij door tusschenkomst van 't Latijn of Fransch: gelaarsd (cothurnatus), gemaand (iubatus), genebd (rostratus), genaamd (nomiminatus), gebijnaamd - tegenwoordig bijgenaamd - (cognominatus), geharnast (cuirassé, ocreatus, loricatus), gewaterd, gegolfd (undulatus, ondé), geletterd (literatus, lettré), getijgerd (tigré), getand (denté), gepareld (perlé), gemanierd (maniéré, gemaniereerd); hetzij zonder die tusschenkomst door navolging van deelwoorden van werkwoorden, die ‘een voorzien zijn’ beteekenen, zooals dekken, gronden, verven, smaden, sluieren, watteeren, lardeeren. Het aantal hiervan is zeer groot: geaard, gemutst, gekeperd, dubbelgebeid, gezind, geluimd, gegadigd, ingeland (de beide laatste thans zelfst. nw.), geweerhaaht, geslipneusd, gemuilband, gewenkbrauwd, enz. Niet duidelijk zijn in dit opzicht: gewapend, gewelfd, gerimpeld, gezolderd, gegoed, gelapt, gelauwerd, gemaskerd, gekarteld, (Ned. Wdb. IV 364 en 948), gebouwd (Ned. Wdb. III 780 en IV 474).

Dr. J. Bergsma.

(Wordt vervolgd.)