Noord en Zuid. Jaargang 20

[p. 436]

Onvrede in onze taal- en letterwereld.

In afwachting, dat de rede, door den Heer C.H. den Hertog in de jaarvergadering van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden gehouden, in de Handelingen verschijnt, geven wij daarvan voorloopig het volgende beknopte verslag.

De spreker had dit onderwerp gekozen doelend op den toestand onzer letteren, die zich uit in geschrijf en gewrijf over misverstanden, over eenzijdig geziene verschijnselen, over slecht gestelde problemen, krachtsverspilling, die uitgespaard kan worden.

Op taalgebied verneemt men stellingen als: ‘Alle taal is individueel’, ofschoon taalhistorie en taalphilosophie geheel iets anders leeren en er omtrent het overwegend sociaal, d.i. menschenverbindend karakter der taal geen verschil van meening meer bestaat. De levenskracht eener taal is dan ook steeds hieraan te herkennen, dat zij zich van een kleiner over een grooter vlak weet uit te breiden, waarvan het Grieksch in de oudheid, het Latijn in de middeleeuwen de klassieke voorbeelden zijn. Als gewenschte tempering van het nivelleerend karakter aller sociale instituten - als ook de taal is - vervullen de individualisten wel van tijd tot tijd hun natuurlijke roeping in het wereldbewegen, en zoo zijn de groote woordkunstenaars te allen tijde de taalhervormers bij uitnemendheid geweest; maar dit is geheel wat anders dan een taalindividualisme, dat Jan en alleman als ideaal wordt voorgehouden.

Individualisme, dat niet vanzelf komt, maar uitgelokt en aangewakkerd moet worden, kweekt slechts een aanstellerige soort van virtuositeit. Bedenkelijk wordt dit dwepen met taalindividualisme, als het tot de practische gevolgtrekking voert, dat het zoeken naar taalnormen overbodig en het eerbiedigen van die normen een zwakheid zou zijn.

Spr. ging de oorzaken van dit misverstand na, waarbij hij o.a. wees op het evolutionair karakter, ook van de taalwetenschap, om daarna stil te staan bij de beteekenis van ‘verwording’ in de taal, welke taalverwording gansch iets anders is dan opzettelijke taalverandering. Hierbij waarschuwde hij tegen de handwerkers en virtuozen die alles na kunnen doen als het maar uiterlijk is en in onze dagen aan elken echten kunstenaar onmiddellijk een gevolg van decadenten bezorgen.

[p. 437]

Spr. ging hierbij den arbeid na van onverschrokken neologisten als Ronsard en de zijnen en de verbreiding van dien roes van taalgenot door de letterwereld dier dagen, om tot de conclusie te komen, dat die nieuwvormingen gemeenlijk de meeste levenskracht doen blijven, die in bekende vormen hun hechtwortels slaan.

Ook van een andere formule: ‘Taal is klank’, stelde spr. de onvolledigheid en eenzijdigheid in het licht, al moet erkend worden, dat de herinnering aan dit gezichtspunt goed gedaan heeft, waarna hij, terugkomende op het onderwijs, eenige oogenblikken verwijlde bij het spellingvraagstuk en dat der vereenvoudiging van de schrijftaal

In den verderen loop van zijn rede komende op het antagonisme tusschen de letterkundige kunst en de letterkundige wetenschap, wees de spr. o.a. op het nog veel heerschend vooroordeel, dat sommige levensverschijnselen te hoog zouden staan om tot een voorwerp van wetenschappelijk onderzoek gemaakt te worden. Alsof niet hooge waardeering, bewondering, eerbied, kan samengaan met causale verklaring, alsof begrijpen die aandoeningen soms niet tot hooger peil kan voereu. Deert het de moederliefde, als zij allereerst verklaard wordt uit het wondere feit, dat het kind een deel van haar zelf is?

Even ijdel is ook de beduchtheid, dat de kunstenaar omlaag wordt gehaald als zijn produceeren het voorwerp wordt van natuurwetenschappelijk nadenken.

Ten onrechte ook zien vooral jonge kunstenaars in wetenschap het milieu vanwaar voortdurend aanslagen dreigen op hunne vrijheid, op hun recht om de wereld op eigen manier te zien.

De wetenschap heeft al sinds lang verleerd, dat 't haar roeping zou zijn kunstenaars te vormen/ Zij onderzoekt en tracht te verklaren hetgeen was en is, maar geeft niet de wet der toekomst.

Tot de taak der wetenschap behoort het verzamelen van alle gegevens, die het geheim der processen, waardoor kunstwerken ontstaan, zooveel doenlijk toelichten. Van haar kan de kunstenaar leeren, wat de weg is om zijn eigen regel te vinden.

Tegenover de kunstbegeerende menigte moet de letterkundige wetenschap het centrum zijn, waarvan de invloeden uitgaan, die aan de literaire ontwikkeling der natie leiding geven. Zij behoort den afstand te verminderen, die de schare van vroegere en tegenwoordige dichters scheidt.

[p. 438]

De organen, waardoor de letterkundige wetenschap de aangegeven sociale functie kan vervullen, zijn het letterkundig onderwijs en de letterkundige critiek.

De spr. stond vervolgens stil bij de vraag in hoeverre de genoemde organen hunne functies getrouw vervullen.

Philologie wordt tegenwoordig opgevat niet meer uitsluitend als ‘exegese en critiek der classieke auteurs’, maar als het volledig verstaan van de gezamenlijke voortbrengselen van den menschelijken geest; doch kan het ontkend worden, dat het hart onzer tegenwoordige philologen toch nog altijd te veel aan de stille wereld van het verleden hangt?

Spr. heeft nagegaan de Regeeringsverslagen omtrent het Hooger Onderwijs gedurende de laatste 12 jaren, die de onderwerpen vermelden, gedurende dat tijdvak in de verschillende faculteiten behandeld, en toen trof hem het overgroot verschil in actualiteit tusschen de onderwerpen op het gebied van het recht, de economie, de natuurwetenschappen en - de stof, in de colleges over Nederlandsche letterkunde aan de orde gesteld.

De geestelijke voortbrengselen der middeleeuwen kregen in alle volheid hun deel; slechter was 't al met de 17e eeuw gesteld, maar de 18e en de 19e eeuw vooral hebben reden tot klagen. De jongste letterkundige voortbrengselen, die behandeld zijn, waren Langendijk en Van Haren's Friso.

Slechts eenmaal is aan de orde Nederlandsche romantiek, éénmaal de invloed van Byron en de Fransche romantiek, éénmaal de Nederlandsche dichters der 19e eeuw (wel wat veel in een seizoen meende spr.)

Alleen Groningen maakt in het hier bedoeld opzicht een uitzondering

Ook de dissertaties verraden geen belangstelling voor de nieuwere tijden.

Is het te verwonderen, vroeg spr., dat er op deze wijze een breuk komt tusschen het letterleven van dezen tijd en de letterkundige wetenschap? En dat de school en de critiek onder het gemis van leidende ideeën een anarchisme van opvattingen vertoonen, dat beider invloed op dat letterkundig leven tot zeer nietige verhoudingen herleidt?

Nog stond spr. even stil bij de grief, dat de tegenwoordige philologie de psychologische interpretatie der kunstwerken nog te veel zou vergeten voor de zuiver grammaticale en historische,

[p. 439]

maar wees toch met voldoening op een studie als die van Prof. Kalff over Vondel, op de colleges van Prof. Heymans omtrent de psychologische grondslagen der aesthetiek, enz.

Spr. eindigde met aan de blinde letterliên van Huygens te herinneren: Vijf roepen, dat 's de wegh, tien konnen 't wederleggen, en Waerheit is maar één!’ Hier wordt ons, dus besluit hij, ook de oorzaak dezer blindheid duidelijk. Ja, de waarheid is één, maar welk mensch, of zelfs welke groep van menschen kan haar in vollen omvang grijpen. En daarom heeft ieder, die breed wil leeren zien en onvrede wil mijden, het woord van Goethe te gedenken: ‘De dingen in hemel en aarde vormen een zoo uitgestrekt rijk, dat de organen van alle wezens te zamen het slechts omvatten kunnen.

Het bleek algemeen, dat deze rede met groote instemming en belangstelling was aangehoord. De warme dankbetuiging van den Voorzitter, Prof. Blok, werd door de aanwezigen met toejuichingen begroet.

Van de gelegenheid tot het uitspreken van bedenkingen werd door drie hoogleeraren gebruik gemaakt, die allen begonnen met hulde te brengen aan het helder betoog van den spreker en slechts enkele punten nader toegelicht wenschten te zien.

Prof. Dr. J. ten Brink deed opmerken, dat de mededeeling van den heer Den Hertog over de onderwerpen der Nederlandsche letterkunde aan de Universiteit te Leiden niet volledig was. Wel waren het meerendeels onderwerpen, aan vroeger eeuwen ontleend, maar bij de behandeling daarvan werden de 19e-eeuwsche letteren niet vergeten en vaak daarbij te pas gebracht. Zoo waren bijvoorbeeld bij het Middeneeuwsche Rolandslied de ‘légende des siècles’ van Victor Hugo en ‘La fille de Roland’ van Henri de Bornier uitvoerig besproken. En in den jongstgehouden cursus waren juist zeer uitvoerig behandeld de Van Harens, Wolff en Deken, Bilderdijk, Staring, Potgieter, ja zelfs de Nieuwe Gids. Die cursus was natuurlijk nog niet vermeld in de jaarverslagen, welke de heer Den Hertog had doorgelezen, en deze kon dus zien, dat in dit opzicht reeds bij voorbaat aan zijne wenschen was voldaan.

Ook Prof. Dr. J. te Winkel verzekerde, dat zijne colleges te Amsterdam over Nederlandsche letterkunde evenmin met de 17e eeuw eindigen, maar dat ook de 18e daarin werd opgenomen.

[p. 440]

Wat nu de letterkundige diseertatiën betreft, deze behandelen inderdaad bijna uitsluitend personen of zaken uit vroegere tijden. Dit ligt echter grootendeels aan de eischen, welke men in het algemeen aan dissertatiën stelt, namelijk: in een betrekkelijk kort bestek zooveel mogelijk onbekende feiten en nieuwe beschouwingen te geven, iets wat bij de behandeling van vroegere tijdperken beter gaat dan bij het heden, waarbij men onwillekeurig tot veel grooter uitvoerigheid zou verlokt worden.

Prof. Dr. P.J. Cosijn zou gaarne een kleine toevoeging wenschen bij hetgeen de Heer Den Hertog gezegd heeft over ‘taalvereenvoudiging’. Zonder alles te willen verdedigen, wat door de voorstanders van die beweging wordt te berde gebracht, zou spreker toch goed willen doen uitkomen, dat het voornaamste doel in deze is, eene brug te leggen tusschen spreektaal en schrijftaal, onderscheiding welke bij andere volken niet gevonden wordt, en waarvan het bestaan bij ons er toe leidt om òf onze spreektaal belachelijk òf onze schrijftaal slordig te maken. Dat men op etymologische gronden steeds zou moeten blijven spellen zooals tot dusver, wordt zelfs door de Germanisten geenszins verlangd, en spreker acht toenadering alleszins mogelijk, natuurlijk zonder plompe overdrijving.

Daarop verkreeg de heer C.H. den Hertog andermaal het woord, om de drie vorige sprekers te beantwoorden.

Hij had geen oogenblik bedoeld aan onze hoogleeraren in de Nederlandsche letterkunde iets onaangenaams te zeggen en waardeert integendeel hetgeen door hen in de door spreker gewenschte richting gedaan wordt. Inzonderheid in Prof. Te Winkel, wiens overlading met leervakken aan de Amsterdamsche Universiteit voldoende verklaring is van de omstandigheid, dat hij niet nòg meer tijd aan de nieuwere letterkunde kan wijden. En van Prof. Ten Brink weet spr. natuurlijk zeer goed, dat het dezen niet aan liefde voor het nieuwere ontbreekt. Toch houdt spr. vol, dat de keuze van de onderwerpen niet zonder beteekenis is; over nieuwere letteren te spreken is iets anders dan bij de behandeling van oude letteren ook de nieuwe te pas te brengen.

Over den algemeenen eisch bij dissertatiën is spreker het niet geheel eens met Prof. Te Winkel. Zij, die dissertatiën schrijven, zijn volstrekt niet allen bestemd, om in hun volgende loopbaan de wetenschap zelve vooruit te brengen; zeer velen onder hen

[p. 441]

hebben de niet minder schoone roeping om de uitkomsten van het wetenschappelijk onderzoek door middel van het onderwijs in aanraking te brengen met het leven. En bij dezen zou men zeer goed mogen verwachten, dat zij hunne onderwerpen zoodanig kozen, dat de geestelijke ontwikkeling der hedendaagsche maatschappij daarmede nauwer verband houdt. Niet alzoo alleen glorie gezocht in het bij uitsluiting laten zien, dat men weet wat nog niemand wist, maar in het met liefde en vlijt bijeenzamelen van al wat waard is, dat velen er kennis van nemen.

De opmerking van Prof. Cosijn wil spreker zeer gaarne overwegen. Toch gelooft hij niet aan de waarschijnlijkheid, dat men ooit tot eene volkomen congruentie tusschen spreektaal en schrijftaal zal komen. Immers, de mensch die schrijft, verkeert op dat oogenblik in andere omstandigheden dan wanneer hij spreekt. Wanneer hij spreekt, dan is hij onder den indruk van het oogenblik zelf; het eens gesproken woord blijft gesproken. Schrijft hij, dan heeft hij in den regel nog gelegenheid om het reeds geschrevene nog eens over te lezen, een onvolledige uitdrukking te wijzigen, een woord of een geheelen zin te schrappen, enz., en door dat alles zal wel te allen tijde de geschreven taal beter verzorgd worden dan de gesprokene. Woorden als ‘slechts,’ ‘mitsdien’ en dergelijke, welke men in het spreken gewoonlijk niet gebruikt, kunnen in een geschrift, om eentonig herhaald gebruik van eenzelfde woord te vermijden, allicht hunne plaats blijven behouden. Intusschen blijft het streven op zichzelf onze waardeering verdienen.

Spreker is dankbaar voor de belangstelling, welke zijn voordracht heeft ondervonden, ook gebleken uit de daartegen aangevoerde bedenkingen.

De voorzitter, Prof. Blok, verheugde zich over den gunstigen indruk, dien deze eerste proefneming gemaakt heeft. Hij dankte den spreker, die ‘den kneppel in het hoenderhok geworpen heeft,’ en verwacht, dat diens woorden wel de aandacht zullen trekken niet alleen binnen, maar ook buiten dat hok.