Noord en Zuid. Jaargang 20

[p. 125]

De gebiedende wijs.

Het voornaamste woord, het hoofdwoord van den zin, is het werkwoord. Zonder werkwoord is geen zin, althans geen grammatische zin, mogelijk.

Elke zin drukt uit eene werkelijkheid of eene niet-werkelijkheid. De eerste, de werkelijkheid, heeft bijna geene; de tweede, de niet-werkelijkheid, heeft vele schakeeringen, en nu zal ieder spreker of schrijver, die zich duidelijk wil uitdrukken, met het hoofdwoord, het werkwoord, zoodanig moeten manoeuvreeren, dat zijne bedoeling goed begrepen wordt.

Eene werking of handeling kan worden voorgesteld als wel of niet werkelijk te geschieden, en dit verschil van voorstelling concentreert zich in het werkwoord, dat enkele eigen en meerdere ontleende of omschrijvende vormen heeft om die voorstellingen uit te drukken.

Men is gewoon die enkele eigen vormen de wijzen van het werkwoord te noemen. Eigenlijk zijn er maar twee wijzen mogelijk: de werkelijkheidswijs en de niet-werkelijkheidswijs, maar daar deze laatste verschillende schakeeringen heeft, zou men ook kunnen spreken van eene wenschende, eene gebiedende, eene voorwaardelijke, eene toegevende, eene onderstellende, eene graadbepalende wijs, enz. Stelt men zich echter op het juiste standpunt, waarop slechts rekening gehouden wordt met de eigen vormen van het werkwoord, dan heeft dit niet meer dan drie wijzen.

Logisch zijn er vele, grammatisch slechts drie wijzen:

a.	de indicatief, de aantoonende, niet-afhankelijke, onverbonden, bepaalde wijs;
b.	de conjunctief, de aanvoegende, wenschende, afhankelijke, niet-bepaalde, de mogelijkheidswijs;
c.	de imperatief, de gebiedende, begeerende, wenschende wijs.

Denken wij aan de verschillende vermogens der ziel, dan zouden wij kunnen zeggen, dat het ken-, het gevoel- en het begeervermogen zich in deze drie wijzen beurtelings uitspreken.

Om ons tot ons onderwerp te bepalen, laten wij a en b rusten, en merken dan in de eerste plaats op, dat de gebiedende wijs het midden houdt tusschen de beide andere. Zij is eene tot aantoonende

[p. 126]

geworden aanvoegende wijs. Zij drukt een wensch uit, die vervuld, eene niet-werkelijkheid, die werkelijkheid moet worden. ‘Voorwaarts, marsch!’ is het gebod van den officier, zijn wensch, dien hij tot werkelijkheid wil gebracht zien.

Geef mij dadelijk mijn geld terug!
Och, geef mij even een dubbeltje!
Geef ons heden ons dagelijksch brood!

Ziedaar drie zinnen, waaruit blijkt, dat de gebiedende wijs wordt gebruikt om te gebieden, maar ook om te verzoeken, zelfs om te bidden. Al is er dan een groot verschil tusschen een gebod en een gebed, zoo kunnen beide toch door dezelfde wijze van het werkwoord uitgedrukt worden. Hieruit volgt, dat er eene nauwe betrekking is tusschen de geb. en de aanv. wijs, waarom wij zoowel b als c den naam konden geven van wenschende wijs. Op die nauwe betrekking komen wij straks terug.

Wie maar even liet oog slaat op de vervoeging van een w.w., ziet aanstonds dat de geb. wijs al een zeer gering plaatsje inneemt. Zij heeft evenmin onderscheiding van tijden als van personen. Zij heeft eigenlijk slechts twee eigen vormen: de stam van het w.w. zonder en met een t. Dat is alles. Maar bij deze armoede heeft zij toch een rijkdom, waarop geen andere wijs mag bogen: zij heeft in dien enkelen persoon toch nog de getalsonderscheiding. De aant. wijs gij loopt maakt geen onderscheid tusschen enkel- en meervoud. De geb. wijs loop en loopt wèl.

Goed beschouwd, is het ook geen armoede aan vormen, dat de geb. wijs slechts in den 2en persoon voorkomt. Het Fransch heeft ook nog een eigen vorm voor den 1en pers. Meervoud: Soyons comme l'oiseau. Maar onze taal is in dat opzicht niet armer, doch radicaler, want het gaat toch niet aan, den 1en persoon, zich zelven te gebieden, en nog minder om dit den 3en, den afwezigen persoon te doen. Men kan, juist opgevat, slechts den persoon gebieden, tot wien men spreekt, en dit gebod kan slechts gegeven worden in den tegenw. tijd, zoodat een onderscheid van tijden in de geb. wijs niet kan voorkomen.

In plaats van te zeggen, dat de geb. wijs arm is aan vormen, zegge men dus, dat zij er niet meer hebben kan, dat zij ze alle heeft.

Daar zij altijd in denzelfden pers. voorkomt, behoeft die pers. ook niet uitgedrukt te worden. Deze bevindt zich als het ware in

[p. 127]

het w.w. en wordt alleen bij tegenstelling nog wel gebruikt: Vriend! uw vader was een geacht man; zorg gij dat ook te worden.

Naast de twee eigen vormen der geb. wijs, staan meerdere ontleende en omschreven vormen, die wij kortelijk willen opnoemen. Ontleende vormen - de uitdrukking spreekt trouwens voor zich zelf - zijn zulke, die tijdelijk als geb. wijs optreden, maar op zich zelve andere functiën te vervullen hebben. Als zoodanig worden gebruikt:

de infinitief: Niet schreeuwen, kinderen! zacht zingen!

het volt. deelw.: Flink aangepakt, mannen! alle krachten ingespannen!

een verzwegen infinitief of deelwoord: Mondjes dicht! Hoeden af! Halt!

een aant. wijs 2e persoon: Gij blijft hier! Gij zorgt voor mijn bagage!

een vragende zin: Gij komt immers? Gij laat mij toch niet wachten? Wil je eens maken, dat je weg komt?

een aanv. wijs, vaak ook als aant. geschreven: Ieder zwijge! Ieder zwijgt! Allen komen hier! De schuldige ontvange straf! Het doel heiligt de middelen! Ik houd mij goed!

Uit de laatste voorbeelden ziet men, dat de toon van spreken of lezen, dus ook een ontleende vorm, vaak beslist, of de geb. wijs al dan niet gebruikt wordt. Tevens blijkt uit die voorbeelden, dat de geb. wijs door die ontleende vormen ook in den 1en en 3en persoon kan voorkomen. Dit is ook het geval bij de omschreven vormen, die verkregen worden door de hulpw.w. der geb. wijs. Over één dier w.w. een enkele opmerking! Zij betreft het w.w. laten, dat gebruikt wordt om den 1en en 3en persoon ook in de geb. wijs te plaatsen. Het taalgebruik gaat steeds minder verschil maken tusschen: laat ik en laat mij eens zien, tusschen: laten wij en laat ons vertrekken. Toch moeten wij het grammatisch verschil in 't oog houden, en het dunkt ons het best het w.w. laten, gevolgd door een 1en naamval, hulpw.w. der aanv. wijs te noemen, en gevolgd door een 4en naamval, causatief hulpw.w.

Laat ik zien = dat ik zie; laten wij vertrekken = dat wij vertrekken.

Laat mij zien = gij! laat zien mij!

Laat ons vertrekken = gij! laat vertrekken ons! waarin mij voorwerp is van het causatief begrip laat zien en ons van laat vertrek-

[p. 128]

ken. Alleen bij het causatief hulpw.w. laten hebben we dus met een geb. wijs te doen.

Als omschreven vormen der geb, wijs treffen we verder aan:

zullen: Gij zult niet stelen! Hij zal hier blijven!

moeten: Gij moet hier komen. Gij moet beleefd zijn.

mogen en kunnen: Gij moogt niet spelen; gij kunt thuis blijven.

hebben: Gij hebt te zwijgen en te gehoorzamen.

Eene versterking van de geb. wijs wordt door bijwoorden, als dadelijk, onmiddellijk, noodzakelijk en dergelijke toevoegingen verkregen, of door zullen en moeten beide tegelijk te gebruiken, als: Gij zult en moet doen, wat u gezegd is.

Eene verzwakking verkrijgt men door toevoeging van uitdrukkingen, als: wees zoo goed, heb de goedheid, gelieve en andere.

Door de nauwe betrekking tusschen geb. en aanv. wijs is het te begrijpen, dat de overige ontbrekende vormen der eerste in de laatste gezocht moeten worden. Dit ziet men vooral, als men een geb. zin in den lijdenden vorm wil omzetten. Ja, men beweert zelfs, dat de geb. wijs bij omzetting altijd aanv. wijs wordt.

De zin: breng dat boek weg! wordt bij omzetting: dat boek worde door u weggebracht. De geb. verandert dus in eene aanv. wijs. Gebruiken wij in den actieven zin een meerv. voorwerp, b.v. breng die boeken weg! dan moeten wij bij de omzetting voorzichtig zijn. Immers: die boeken worden door u weggebracht, zou ook de omzetting kunnen zijn van de aant. wijs: Gij brengt die boeken weg. Ter onderscheiding plaatsen we dan een uitroepteeken achter dien zin, of zeggen: dat die boeken door u weggebracht worden.

Hoe komt het toch, dat die geb. wijs niet kan blijven in den lijd. vorm? Het antwoord op die vraag zegt ons tevens, in welk geval de geb. wijs ook in den lijd. vorm geb. wijs blijft of blijven kan.

We zeiden boven, dat de geb. wijs alleen in den 2en persoon voorkomt. In: haal dat boek! is het onderw. 2e persoon. Maar zetten wij den zin om, dan verliezen wij dien 2en pers. als onderw. en dit komt nu in den 3en persoon te staan: dat boek worde gehaald!

Door dit verlies moesten wij ook de geb. wijs verliezen, die geen 3en persoon heeft, en wij nemen onze toevlucht tot de aanv., die in alle personen voorkomt. Daar nu het voorwerp in den actieven geb. zin bijna altijd in den 3en persoon staat, zoo zullen wij bij de omzetting ook bijna altijd van de geb. in de aanv. wijs vervallen.

[p. 129]

In één geval echter niet. Staat het voorw. in den 2en persoon, dan staat ook het onderw. van den omgezetten zin in den 2en pers. en kan de geb. wijs geb. wijs blijven. In den Bijbel komen zulke lijdende zinnen vaak voor, b.v. Gij boom, wordt omgehouwen! Gij bergen! wordt opgeheven! die de omzetting zijn van de actieve zinnen: Gij boom! houw u om! Gij bergen! heft u op!

Omdat het voorw. 2e pers. was, kwam het onderw. van den lijd. zin ook in dien 2en pers. en kon dus de geb. wijs behouden blijven. Wasch u wordt bij omzetting: Word gewasschen en het commando van den officier: Gelederen, opent u! zou in den lijd. vorm eveneens geb. wijs blijven, en dan luiden: Gelederen, wordt geopend!

Ons onderwerp: ‘De gebiedende wijs’ is hiermede nog verre van uitgeput. Wij hebben slechts den nadruk willen leggen op enkele onderdeelen, die de ondervinding ons leerde kennen als moeilijkheden voor den studeerenden onderwijzer, en die dit waarschijnlijk zijn, omdat zij in weinig leerboeken over de spraakkunst met genoegzame helderheid worden behandeld.

Arnhem.

P. Voerman.