Noord en Zuid. Jaargang 19

Is de zin: Niet ik heb gelogen, bevestigend of ontkennend?

In Nr. 3 van den achttienden jaargang van Noord en Zuid, wordt door den Heer M.K. de Jong beweerd, dat de zin: Niet ik heb gelogen, voor een bevestigenden zin moet gehouden worden.

Waarom ik het met die bewering niet eens ben, wensch ik hier uiteen te zetten.

Volgens de meening van den Heer de Jong zou de zin: Niet ik heb gelogen gelijk staan met dezen: Een ander heeft gelogen. Bij eenig nadenken zal het iedereen duidelijk worden, dat hier een bewering vereenzelvigd wordt met een gevolgtrekking, die er op kan gebouwd worden. Als het vast staat, dat niet ik gelogen heb, dan kan het zijn, dat een ander het gedaan heeft, maar het is ook mogelijk, dat er volstrekt niet gelogen is. In elk geval moet onderscheid gemaakt worden tusschen een bewering en een gevolgtrekking, die men naar aanleiding daarvan maakt.

De ontkenning richt zich altijd tegen een beproefde synthese, en veronderstelt alzoo een in ons zelven opgekomen of door anderen uitgesproken verbinding van subject en predicaat. Het doel van een ontkenning is altijd een geveld of beproefd oordeel te rectificeeren, en het ontkennend oordeel kan alzoo niet als een even oorspronkelijke species van het oordeel als het positieve oordeel beschouwd worden.

Wanneer de ontkenning een bewering afwijst, volgt zij daarmede al de verschillende soorten van uitspraken en verklaart voor valsch, wat deze inhouden.

Tegenover het oordeel, dat twee voorstellingen wil verbinden, plaatst de ontkenning de scheiding. Apen zijn geen menschen, - rood is niet blauw, - vrijheid is geen bandeloosheid, - deze oordeelen weren een dreigende verwisseling der dingen af, verzetten zich tegen de opheffing van verschillen in den inhoud der voorstellingen.

[p. 221]

Al naardat nu de beweging van het denken van de eigenschap of werking naar het ding, waaraan zij waargenomen worden, of omgekeerd, van het ding tot de eigenschap of de werking, gaat, wijzigt zich ook de richting, die de ontkenning neemt; zij drukt uit, dat aan een gegeven ding een eigenschap of werking niet waar te nemen is, of zij legt er den nadruk op, dat het niet dit ding is, waaraan een gegeven eigenschap of werking toekomt. Het oordeel: ik heb geroepen, is zoowel dan valsch, wanneer er volstrekt niet geroepen is, als wanneer er wel een geroep gehoord is, maar een ander persoon dat heeft doen hooren. In het eerste geval is de werkelijkheid van het predicaat ontkend, in het tweede geval het toekennen daarvan aan het subject. In dit laatste geval pleegt men het subject met nadruk te noemen of de ontkenning voor het subject te plaatsen: ik heb niet geroepen, - niet ik heb geroepen. Ten laatste kan de ontkenning willen te kennen geven, dat noch het predicaat, noch het subject aanwezig is. Uitgaande van de gewone opvatting der negatie, moeten wij den zin: het vuur brand niet voor een contradictio in adjecto verklaren; hoe kan van het subject vuur het praedicaat branden ontkend worden? En toch gebruiken wij dien zin, als wij in de kachel of den haard zien en daar vuur verwachten. De negatie zegt dan: het is onjuist, dat het vuur brandt, en deze uitspraak is waar, wanneer er geen vuur aanwezig is. Dit is inzonderheid het geval bij de ontkenning, die de onpersoonlijke uitdrukkingen vergezelt. Het dondert niet, geeft te kennen: òf dat de benaming valsch is, dat het gehoorde geluid geen donder is, òf het heft het met het predicaat bedoelde verschijnsel zelf op.

Dergelijke wijzigingen ontmoet men ook bij de oordeelen, die over betrekkingen uitspraak doen. Voor zoover de synthese van het positieve oordeel hier drievoudig is, blijkt uit het eenvoudig ontkennen nog niet tegen welke zijde der bewering de ontkenning zich in de eerste plaats richt, wat de spreker eigenlijk bedoelt te ontkennen. Is het oordeel: A gaat naar huis valsch of wordt het voor valsch gehouden, dan kan òf alleen de richting van het gaan, òf de aard der beweging (wanneer hij rijdt of vaart), of het weggaan zelf ontkend worden, terwijl eindelijk ook kan bestreden worden, dat het A is, die naar huis gaat.

Al deze beteekenissen kan de zin hebben: A gaat niet naar huis. Dat in een zin met een ontkenning, alleen door wijziging

[p. 222]

van den toon, zooveel verschillende beteekenissen kunnen gelegd worden, is een nieuw bewijs voor de waarheid, dat de ontkenning geen andere kracht heeft dan het positieve oordeel, als geheel, voor valsch te verklaren. Bij de causale betrekkingen, die door transitieve werkwoorden uitgedrukt worden, richt zich de ontkenning òf alleen tegen het aangewezen voorwerp der werking, terwijl de werking zelve plaats heeft, òf tegen de werking zelve, òf tegen het onderwerp, waaraan de werking toegeschreven wordt.

In den zin: Ik heb deze regels niet geschreven, kunnen door wijziging van den toon heel wat beteekenissen gelegd worden, maar elke beteekenis staat tegenover een positieve bewering, die door de ontkenning weersproken wordt.

Ik vestig nu ook nog even de aandacht op een ander voorbeeld, door den Heer de Jong gegeven.

‘Ik sta buiten, ik zie in de verte iemand aankomen, maar kan nog niet onderscheiden, wie het is; wel zie ik, dat het mijn buurman niet is, en ik zeg: niet mijn buurman, d.i. een persoon, van wien ik alleen weet, dat hij mijn buurman niet is, komt er aan; het komen wordt aan dezen persoon toegekend, de zin is derhalve een bevestigende zin.’

Dezelfde fout wordt hier begaan als in het eerst aangehaalde voorbeeld: bewering en gevolgtrekking worden vereenzelvigd. Als er werkelijk een persoon nadert, als ik niet het slachtoffer van een gezichtsbedrog of hallucinatie ben, en als ik dan in den naderenden persoon de mij bekende hoedanigheden van mijn buurman mis, dan doe ik de uitspraak: niet mijn buurman komt er aan, en ik bestrijd daarmee de bij mij opgekomen of de door een ander uitgesproken positieve bewering, dat de naderende mijn buurman zou zijn. Is mijn ontkennende uitspraak juist, dan kan daarop de positieve bewering gebouwd worden, dat de naderende persoon een van de vele personen is, die buiten mijn buurman bestaan.

De Heer de Jong heeft zich van den weg laten brengen door de oude dwaalleer, gelegen in het determinatio est negatio van Campanella, welke stelling gemakkelijk te wederleggen is door de opmerking, dat nooit tot het wezen der dingen behoort, wat zij niet zijn.

J. Geluk.