Noord en Zuid. Jaargang 19

[p. 44]

In Starings studeercel.

I.

‘Alweer Staring!’ - hoor ik roepen. En inderdaad over den Heer van den Wildenborch nog iets nieuws te schrijven is niet gemakkelijk. 't Zal dan ook niet ‘iets nieuws’ zijn, dat de lezer in de volgende bladzijden vindt. Veeleer de toelichting van eene oude stelling, door Beets indertijd neergeschreven in ‘Loopbaan en Kenschets des Dichters’, pag. XXIV, toen hij Starings ‘Gedichten’ in 1862 inleidde. We lezen daar: ‘Het loont de moeite en zou als aesthetische oefening groote nuttigheid kunnen hebben, de vroegere en latere uitgaven naast elkander te leggen en den bedachtzamen, fijn gehoorigen, meer en meer geoefenden dichter in dezen zijnen arbeid op den voet te volgen.’ 't Is vreemd, dat deze woorden van een dichter over een dichter nog niet tot bedoeld onderzoek hebben aanleiding gegeven. Reeds eenigen tijd geleden had ik uit de verschillende uitgaven de uiteenloopende lezingen van de eerste zes gedichten¹⁾ naast elkander geplaatst, maar hoe de resultaten daarvan mede te deelen? Men kan naast den oudsten tekst den jongsten plaatsen en zich telkens afvragen, waarom is deze beter dan gene. Dit eischt te veel ruimte. Aan den lezer alleen die beide of nog meer lezingen voor te leggen, zonder eenige bespreking, zal wellicht ten gevolge hebben, dat 't artikel Beets' uitspraak niet bewijst, want velen zullen dan de vergelijking niet maken. Ten slotte besloot ik er drie uit te kiezen en in deze de aangebrachte verbeteringen na te gaan, zonder al te veel in kleinigheden af te dalen.

En als nu iemand vraagt, wordt niet te veel eer bewezen aan deze eerstelingen, aan gedichten voor een deel gezongen, toen

1) Nl. ‘eerste zes’ uit de uitgave van Kruseman (1862) of uit de Volksuitgave: Wichard van Pont, Lenora, De zwarte Vrouw, Adolf en Emma, Folpert van Arkel, Ada en Rijnoud.

[p. 45]

Starings talent nog niet tot ontwikkeling was gekomen, dan antwoord ik, dat Potgieter een achttal bladzijden wijdde in zijne critiek van Starings Gedichten aan 't door mij gekozen drietal en ik beroep mij op zijne uitspraak:

‘Wij zijn uitvoerig geweest in het beoordeelen der eerste stukken uit dezen bundel, deels.... deels en vooral, dewijl zij ons toeschijnen de beste van onzen dichter bij uitnemendheid, zooals Staring Bilderdijk noemt, te evenaren in juistheid van teekening des tijds, te overtreffen in verrassende wendingen.’¹⁾

1) Kritische Studiën. Tweede druk. Deel I, pag. 142.

II.

Het ‘Eerste Stuk’ van de ‘Bydragen, ter bevordering der schoone kunsten en wetenschappen, uitgegeven door Mr. Rhijnvis Feith en Jacobus Kantelaar’ verscheen te Amsterdam in 1793. Daarin vindt men op bladz. 191: Wichard van Pont.

't Gedicht is vervaardigd in '91. We willen thans de oudste lezing plaatsen naast die van 1862.

De eerste zang is slechts weinig veranderd; hier en daar heeft Staring een beter woord gekozen, een onduidelijk couplet verbeterd. Ter wille van de volledigheid wijzen we op 't volgende.

De dichter voert ons naar de kerk, aan Walburg, Zutfens beschermheilige, gewijd. We zien er Wichard neergeknield:

Daar om hem volk en heiligdom

In één gevoel verzonk! - vs. 27, 28²⁾, ed. '93.

In '62 luidt de slotregel:

In schemernacht verzonk,

d.w.z.: Wichard onderscheidt niets meer.

't Geheele couplet 53-56 heeft gewonnen. Men vergelijke slechts

1793.	1862.
Vergeefsch dat Wichards leeuwenarm Gelijk een bliksem daalt; Geen kling heeft op die schubben vat, In 's afgronds poel verstaald.	Vergeefs dat Wichards ridderkling De vaart des bliksems tart; Geen zwaerd, of 't stuit van schelpen op, In 's afgronds poel gehard!

Maar als we spreken van wijzigingen in dezen zang, dan denken

2) Bij deze cijfers wordt steeds gerekend naar de uitgave van 1862.

[p. 46]

we vooral aan de regels 65-72 (die vroeger geheel ontbraken), gewijd aan den dolk, die van Wichards voorzaten tot hem kwam:

Een scherp, dat driemaal negenmaal

Vererfde in d' eigen stam;

Dat, nooit het regt ten smaad misbruikt,

Van neef op neven kwam;

Dat Gelder zwaaide, in Varus Slag,

En, bij den Lippevliet,

Gestruikeld aan der Bruktren spits,

Het nakroost overliet.

Met dat staal brengt hij 't ondier den doodelijken stoot toe. Het monster ploft neer in den vuurgloed en stervende schreeuwt het Gelre! Gelre! ‘Naar het laatst gehuil (heeft Wichard) eene stad, die hij aan de t' samenvloeiende stroomtjes de Niers en Wije, niet ver van de Maas, stichtte, tot eeuwige heugenis Gelre genoemd.’¹⁾

Ook de beide slotregels zijn verbeterd. Vroeger:

Een Gelree, dat, na duizend jaar,

Nog met verschrikking klink'!

Thans:

Een Gelder, dat, na duizend jaar,

Nog over de aarde klinkt!

De dichter had zich een zonderling ideaal gesteld!

Hoeveel 't tweede gedeelte van W.v.P. heeft gewonnen, zal uit 't volgende duidelijk blijken.

't Begin is aanmerkelijk bekort.

Wat klepper komt den Burchtweg op, Met glinstrend goud getooid, Dien 't juichend landvolk tegentrekt, Wiens baan 't met bloemen strooit?	}	Wie is die Grijsaard, kloek van leest? Wie is die frissche Maagd? Vanwaar dit edel ruiterpaar, Zoo schittrend opgedaagd?
Wat elpen hand bestiert dat ros, Zo moedig op zijn' last? Welke is ze, die in 't wiegend zaâl, Spijt ridders fierheid, past?	}	Wie is die Grijsaard, kloek van leest? Wie is die frissche Maagd? Vanwaar dit edel ruiterpaar, Zoo schittrend opgedaagd?
En wie die Grijzaard, manlijk schoon, Dien zij ter linke zweeft Die Roos, waaraan zijn wintersneeuw Nog frischer luister geeft!	}	Wie is die Grijsaard, kloek van leest? Wie is die frissche Maagd? Vanwaar dit edel ruiterpaar, Zoo schittrend opgedaagd?

1) Zie ‘Gronden voor 't Verhaal’ in Bydragen van Feith en Kantelaar, pag. 191.

[p. 47]

Wat spelt die snelbereden Hoop, Die beider hoefspoor slecht? Dat bont gewoel van staatsgevolg, Van Jonkvrouw, Heer, en Knecht?	}	Ik zie een drom van staatsgevolg, Van jonkvrouw, heer en knecht; En wagens, met het Zutphensch schild, Aan beider spoor gehecht.
Dat grootsch gezwaai van veldbanier, Van lans en vedertop? Die wagens? en hun purpren dek? En 't Zutfensch schild daarop?	}	Ik zie een drom van staatsgevolg, Van jonkvrouw, heer en knecht; En wagens, met het Zutphensch schild, Aan beider spoor gehecht.

Nu stem ik gaarne toe, dat de twee nieuwe coupletten niet overal even dichterlijk zijn, maar wie 't geschrapte vijftal er naast legt, kan zich over 't verdwijnen van veel verheugen, dat minder verkieslijk was: 't ros, dat moedig is op zijn last; -

't onwelluidende: Welke is ze, die; -

Zij, die past in 't wiegend zaâl (telganger), spijt ridders fierheid; -

de wintersneeuw, die frischer luister geeft aan eene roos;

een snelbereden(?) Hoop; -

een Hoop, die beider hoefspoor slecht; -

een grootsch(!) gezwaai(!) van veldbanier, van lans en vedertop; -

Daar komt Wichard mede den naderenden stoet te gemoet:

Geheeld, herschapen, brengt hij meê

Het welkom aan den stoet;

(vs. 18).

in plaats van

Geheeld, herschapen ijlt Hij toe. (1793).

En zou 't weglaten van 't couplet na vs. 32 geene verbetering zijn?

O Liefde, die mijn Wichards borst, Met al uw' stromen drenkt. O kus van Margaretes mond, Maar die haar ziel hem schenkt!	O liefde, die mijn Wichards borst, Met al uw stroomen drenkt! O kus, waarin Margretes mond 32. Hem trouw voor eeuwig schenkt!
(Zo was hij, ja! zo de eerste kus, Nog duizendwerf herkust, De kus van Haar, van de Enige, Die aan mijn harte rust! - -)

't Nu volgend couplet is belangrijk gewijzigd en in plaats van het dan komende, slecht geslaagde, dichtte S. een vijftal nieuwe.

[p. 48]

Gewijzigd in:

Maar, Zangster, wie de Grijzaard is? 't Is Herman Zutfens Graaf! - Hem schijnt zijn Kind, na Wichards Kamp, Nog veel te klein een gaaf:	‘Doch nu dat achtbre zilverhaar?’ 't Siert Herman, Zutphens Graaf! Hij acht zijn Telg, als Wichards loon, Nog veel te klein een gaaf.
Hij brengt ook goud op goud gehoopt - Hij voegt er landen bij: ‘Een Schoonzoon, hem in deugd gelijk, Drage ook een kroon als hij!’	Weggelaten.

‘'t Goud op goud gehoopt’ is gelukkig geschrapt met de er bij gevoegde landen en de woorden, die wel tusschen aanhalingsteekens staan, maar toch niet in Hermans mond passen.

In stee daarvan laat Staring Herman nu geheel anders spreken en doet hij op dichterlijke wijze de heilige Walburg optreden in de volgende coupletten:

‘Verwinnaar, die, in 's Ondiers muil,

Den vuurgloed hebt gedoofd;

Wiens redding mij een Hemelstem¹⁾

Voorzeggend had beloofd;

Ik schenk u, bij uw zegepalm,

Mijn Kind tot gemalin:

Het duurst wat Vorst en Vader heeft;

Doch voor zijn hart te min!’

Dus spreekt hij; ziet omhoog; en stort

Op 't Paar, dat voor hem knielt,

De volheid van zijn zegen uit,

Door heilig vuur bezield.

Onzigtbaar juicht hem Walburg toe;

Gelijk ze onzigtbaar stond,

Als heelster, waar, op 't veege bed,

De smart haar prooi verslond.

Gelijk ze, in Margaretes borst,

De vlam der hoop ontstak,

En troostend, in den droom des nachts,

Tot 's Grijsaards ooren sprak.

1) Vgl. vs. 55, 56.

[p. 49]

In 't nu volgend gedeelte zijn de veranderingen zoo talrijk, dat we ze niet een voor een kunnen nagaan. We willen nog wijzen op enkele kleine wijzigingen, die van toenemende dichterlijke ontwikkeling en aangroeiend meesterschap over de taal getuigen en daarnaast de aandacht vestigen op eene uitgebreide beschrijving in 't midden en de karakteristieke bekorting aan 't slot.

De uitgewerkte beschrijving in het midden:

Pilaren, wanden, welven, vloer, 't Moet al in groen verhuld! Wat vin, of klaauw, of wieken roert, 't Is al een cijns verschuld!	{	De burgkapel ontsluit haar koor; Daar breidt de drakenhuid, Beglanst van dankbaar offerlicht, ” Haar bonte schelpen uit.
Pilaren, wanden, welven, vloer, 't Moet al in groen verhuld! Wat vin, of klaauw, of wieken roert, 't Is al een cijns verschuld!	{	65. Zij vlecht er, om een pijlerschaft, Als of zij leven had, Den scherpgepunten kronkelstaart, Met 's Ridders bloed bespat.
Pilaren, wanden, welven, vloer, 't Moet al in groen verhuld! Wat vin, of klaauw, of wieken roert, 't Is al een cijns verschuld!	{	Het wijde land viert meê den dag: 70. 't Komt al, van haard en veld, De omkranste deuren woelig in - De trappen opgesneld.

De welgeslaagde bekorting aan 't einde:

Nu heffen harp en fluiten aan - De vlugge Jeugd rijst op - De dartle Danskring zwindelt rond - Zo klimt de Vreugd ten top!	}	101. Zoo wordt het heuglijk feest gevierd;
Bij jok, bij wijn, bij blij geklank, Verjongt zich de Ouderdom: Geen uur, of al wat voeten voelt Zwiert meê luchthartig om -	}	101. Zoo wordt het heuglijk feest gevierd;
Zwiert meê, en joelt, en woelt, en zingt,	}	101. Zoo wordt het heuglijk feest gevierd;

Waartoe in uitbreiding of in bekorting op de overwinst gewezen?

Nog enkele kleine trekjes:

Doch eenslags poost de zorg!.. geen klank... Daar valt het plechtig ja! Margrete spreekt het stam'lend uit - Haar Minnaar is haar gaâ!

Op eenmaal keert de rust: geen klank Verdooft het plegtig ja. Margrete spreekt het blozend uit; 80. Haar minnaar is haar gaâ!

't Vallen van 't ja; 't stam'lend uitspreken van een zoo kort

[p. 50]

woord; 't sissende (ook bij Helmers zoo vaak voorkomende) eenslags.

De middag komt - trompetten slaan- De Feestrei vult de zaal,

85. Een feestrij volgt, op 't maatgeluid, Het bruidspaar in de zaal,

En tal van kleine wijzigingen in volgende coupletten.

Held Wichard deelt het paauwgerecht, Als Koning van den disch - Den wakkren Graaf spoort andre vlijt, Hem gaat geen beker mis!	De Huiswaard deelt het paauwgeregt; Zijn nabuur aan den disch, De wakkre Graaf heeft andre zorg: Hem gaat geen beker mis!
Hoe gloeit de Vreugd op 's Grijzaards wang, Om zulk een' braven Zoon! Hij zingt, dat Burcht en Voorhof klinkt, Op groven krijgsmans toon,	Hoe kleurt zijn voorhoofd, als de roos In Margareta's kroon Hij zingt, dat ieder welfsel klinkt, Op groven krijgsmanstoon,
Van Daden uit den ouden tijd Van Strijden en van Min; En schenkt alwêer het vonklend nat Ten zilvren horen in.	Van daden uit den ouden tijd; Van strijden, en van min; En de eedle rijnwijn schuimt alweêr Ten blanken horen in.

Ook hier is 't volkomen onnoodig de aandacht te vestigen op de talrijke veranderingen, die verbeteringen mogen heeten.

III.

Thans willen we een blik werpen op vroegere en latere lezingen van Adolf en Emma en 't daarmee samenhangende Folpert van Arkel.

Adolf en Emma verscheen 't eerst in Mijne eerste Proeven in Poëzij, 1786. De coupletten in deze editie gegeven vergelijken we met die van 1862. Hier is ook de titel gewijzigd.

1786.	1862.
Het treurig einde van de schoone en eerbaare jonkvrouwe Emma, en den vroomen jongen ridder Adolph. Romanze.	Adolf en Emma. 1160.

In 't begin is terecht met kracht gesnoeid. Een achttal coupletten is vervangen door één enkel.

[p. 51]

Een Duitsche Ridder kloek van moede, En hoog van stand, Toog eens om roem en eer te winnen Naar 't Heilig Land.	}	't Was vrede in 't eind, en Adolf keerde, Van roem verzaad, Waar Linge en Waal zijn erfgrond dekten, Voor Folperts haat.
Hij liet zijn trouwe liev^1) te rugge, Vol bittre pijn, Waarom ook moest hem krijgsroem zoeter Dan lievde zijn!	}	't Was vrede in 't eind, en Adolf keerde, Van roem verzaad, Waar Linge en Waal zijn erfgrond dekten, Voor Folperts haat.
Wanneer hij, moedig op zijn wapens, Het ros besteeg, En 't laatste, beevende afscheidskusje Van 't lievje kreeg.	}	't Was vrede in 't eind, en Adolf keerde, Van roem verzaad, Waar Linge en Waal zijn erfgrond dekten, Voor Folperts haat.
Zij zelve, al snikkend, hem een sluier Om 't midden bondt, Waarop met letters, nat van traanen, Geschreeven stondt:	}	't Was vrede in 't eind, en Adolf keerde, Van roem verzaad, Waar Linge en Waal zijn erfgrond dekten, Voor Folperts haat.
‘Ach Adolph, eenigste uitverkooren’ ‘Vergeet mij niet’! ‘Vergeet, zo ver van mij gescheiden,’ ‘Uwe Emma niet’!	}	't Was vrede in 't eind, en Adolf keerde, Van roem verzaad, Waar Linge en Waal zijn erfgrond dekten, Voor Folperts haat.
Nu reedt, daar hij de lancie drilde, De Ridder heen, En trof welhaast met wisse slagen Den Saraceen.	}	't Was vrede in 't eind, en Adolf keerde, Van roem verzaad, Waar Linge en Waal zijn erfgrond dekten, Voor Folperts haat.
Wat hieuw zijn blinkend zwaerd al schilden Tot enkel gruiz! Hoe menig' heeft zijn speer doorreegen, Tot roem van 't kruis!	}	't Was vrede in 't eind, en Adolf keerde, Van roem verzaad, Waar Linge en Waal zijn erfgrond dekten, Voor Folperts haat.
Door duizend vroome wapendaaden Bekroond met eer, Kwam hij na tweepaar lange jaaren Vol lievde weêr.	}	't Was vrede in 't eind, en Adolf keerde, Van roem verzaad, Waar Linge en Waal zijn erfgrond dekten, Voor Folperts haat.

1) In de onzekerheid waarin mij de verschillende spelling, door onze Schrijvers gebruikt, noodzaakelijk brengen moest, had ik mij ten regel aangenoomen, om, b.v. grav te schrijven, dewijl het meervouwig graven is - rooz, om het meervouwig roozen - graz, waarvan grazen, enz.
Reeds waren deeze bladen met die spelling afgedrukt, toen mij een welmeenend raadgeever, die dezelve toevallig in de handen kreeg, verwittigde dat ik gedwaald had.
Ik zal niemand met mijne verdediging lastig vallen. Heb ik eenen misslag begaan? - dan vraag ik verschooning - kan ik meer doen?
Mijne eerste Proeven in Poëzij, blz. 73.

[p. 52]

Nu is 't waar, dat deze wijziging niet al te zeer behoeft geprezen te worden. De dichter heeft geschrapt eenige coupletten, die alleen in ‘Eerste Proeven in Poëzij’ thuis hooren, maar we moeten erkennen, dat Staring er dan ook met vaste hand 't mes in gezet heeft.¹⁾

En laat ons nu zien, wat er volgde in de eerste lezing:

Hoe klopt zijn hart als zich de toren

Door 't bosch vertoont,

En 't slot daar eenzaam, afgescheiden,

Zijne Emma woont!

Hij vliegt, - hoerah! - daar zijn de muuren!

Dan ach! zijn oog

Ziet poort en vengster toegeslooten,

De brug omhoog.

Hier heeft S. gemeend, dat in stee van deze verzen, die zoo weinig zeggen, die niet spreken van wat hier is doorleefd, andere regels moesten komen, die getuigden, wat er in den jongen ridder omging, nu hij de lieve plekjes terugzag, die de verbeelding hem in 't verre Oosten zoo vaak voor den geest tooverde:

Hij ziet zijn burg, die 's Vijands woede

Van verre tart;

Maar 't schuilend dak, in gindsche abeelen,

Trekt meer zijn hart!

1) En wie zou hier een hard oordeel willen uitspreken?
Vóór: Mijne eerste proeven in Poëzij, 1786, lezen we:
Mijnen naam verzwijgen? - Waarom zoude ik dit? - Om niet bekend te zijn, als men mij, hier of daar, eens hadt gerecenseerd? -
Ik acht het mij tot eer, wanneer een welmeenend kunstrichter zich der moeite getroosten wil, om mij leerzaam te berispen, en mij dus in staat te stellen, van mijne feilen te kunnen zien, die te verbeteren, en ten eenigen tijd iets beschaavders, iets nuttigers dan dit mijn Vaderland aantebieden.
Maar, ik wierd nu eens gehekeld? -
Dan zullen mijne vrienden, mijnen naam ziende, zeggen: ‘De Maaker van dit Stukje is een nauwlijks negentienjaarig Jongeling - hij leevt in eenen kring, waarin hij aanmoediging, goeden raad en berisping mist, en gav alleen zijne eerste proeven in het licht, om uit het gunstig of ongunstig oordeel van het publiek te zien, wat hem te doen staat? - Of hij zich verder moet beoeffenen, of eenen vruchteloozen arbeid staaken? - Waarom hem niet met meer bescheidenheid behandeld’?
A.C.W. Staring.

[p. 53]

 

Ach! derwaarts vloog, bij 't zwaerdgekletter,

10.

Zijn wensch vooruit.

 

Daar bleef de ontroostbare Emma kwijnen,

 

Zijn lieve Bruid.

 

 

 

Hoe snelt, van jeugdig minverlangen

 

En trouw gespoord,

15.

Op wegen, door haar voet geheiligd,

 

De Ruiter voort!

 

 

 

Genoegen siert met tooverkleuren

 

Het landtooneel.

 

Geen schooner werd Milanens velden

20.

Van 't lot ten deel.

 

 

 

Milanen, waar aan 's Keizers¹⁾ regte,

 

Graaf Hendrik vocht;

 

Waar Adolf tusschen bruiloftsrozen

 

Den lauwer vlocht.

 

 

25.

Hij naakt, en voelt zich meer bewogen,

 

Op elken schred.

 

Hier heeft de liefde, aan duizend oorden,

 

Haar merk gezet.

 

 

 

Een kus, in deze beemd geweigerd,

 

Werd daar beloofd

 

En, bij dien heuvel, half geschonken,

 

En half geroofd.

 

 

 

Maar de eedle beuk, den veldweg nader,

 

Is hoogst gewijd!

35

Zijn stam kan Emma's Ja! getuigen,

 

En noemt den tijd.

 

 

 

‘Haast zal’ zoo juicht hij ‘op zijn schorsen

 

De trouwdag staan!

 

De dorpjeugd, onder 't breede lommer,

 

Ten reije gaan!’

 

 

 

O zoete droom, dien 't bangst ontwaken

 

Te ras verdreef!

 

Geen welkom klinkt, daar 's Minnaars harte

 

Bij 't scheiden bleef!

1) ‘Keizer Frederik Barbarossa, welke, in het jaar 1160, bij de belegering van Milanen, vergezeld werd door Hendrik den eersten, Graaf van Gelder, met zijne Leenmannen, onder welke Adolf gesteld wordt zich te hebben bevonden.’

[p. 54]

In 't thans volgend gedeelte wordt verhaald, hoe Folpert (in de eerste lezing: Wigbold) Emma heeft doen wegvoeren, hoe Adolf naar diens kasteel snelt, er binnentreedt, alles doorzoekt en ten slotte 't lijk van zijne geliefde in een der kerkers vindt en het van schrik besterft.

In deze verzen is letterlijk geen regel onveranderd gebleven. We willen nog op enkele hoofdzaken de aandacht vestigen. In de editie van 1786 heeft Wigbold in persoon Emma ontvoerd. In die van 1862 lezen we

‘Een bode, op Adolfs naam gezonden,
Bedroog de wacht.’

Meer waarschijnlijk!

De stilte in 't slot, alleen verstoord door 't geknars van ‘schorre vensterharren’ is korter en in juister bewoordingen beschreven. 't Oprijzen van 't dwaallicht, dat hem ten gids strekt langs de trappen van een kerkerhol, waar 't bloedspoor ophoudt, is meer dichterlijk dan de lezing van 1786, waar Adolf ‘Langs gebrooken trappen luidruchtig neertuimelt.’ En - waar de vlam haar tocht niet voortzet, doch dwarrelt bij 't lijk van de teerbeminde (het slot van 't verhaal) heeft 't gedicht weer zooveel gewonnen, dat we de beide lezingen nogmaals naast elkander plaatsen.

.... het dwarlend schijnssel Staat eensklaps stil. - - Hij vindt.... daar rijst hem 't hair te berge! Hij geevt een gil!	93. Zij (de vlam) staat; zij rijst; en lekt niet langer Het purpre slijk.
Denkt, zoete maagdskens, teêre minnaars, Denkt wat hij vond? - Zijne Emma's lijk, bebloed, gekorven Met wond op wond!	95. Wat ziet hij, bij haar sombre stralen? - Een Maagdenlijk!

Zo wit als doek, zo stijv als marmer Blijvt Adolph staan; Geene enk'le zugt ontlast zijn' boezem, Geene enk'le traan.	}	Hij staart het aan, met scheemrende oogen; Herkent zijn Bruid! En ademt, op haar koude lippen, 100. Het leven uit.
Hij zijgt in 't lest op 't lichaam neder, Met naar geluid, En ademt op haar' blaauwe lippen Het leeven uit.	}	Hij staart het aan, met scheemrende oogen; Herkent zijn Bruid! En ademt, op haar koude lippen, 100. Het leven uit.

[p. 55]

Dat toenemend streven naar soberheid bij de meest aangrijpende tafereelen, naast 't geven van uitbreiding aan de schets van innerlijk leven onderscheidt den ingewijde van den aankomeling.

IV.

Hiermede hangt samen Folpert van Arkel. De vergelijking is hier des te belangwekkender, omdat dit gedicht 't eerst voorkomt in de uitgave van 1820 en men dus de oudste lezing niet beschouwen mag als product uit des schrijvers vroegsten tijd. Staring toch was 53 jaar, toen hij deze ‘Gedichten’ in 't licht zond. Toch geeft de editie van 1862 wederom verschillende afwijkingen, die we nader willen aanwijzen.

In den titel valt 't ons dadelijk op, dat 't ook S. niet recht duidelijk was, waarop de onderscheiding van ballade en romance berust. In 1820 heet 't F.v.A. ‘Vervolg der Romanse Adolf en Emma’; in 1862 ‘samenhangend met de ballade Adolf en Emma.’

We gaan nu naar Haestrecht, Folperts burcht. De gevreesde edelman zit aan met tal van volgelingen. Allereerst zijn veranderingen aangebracht in de beschrijving van den feestmaaltijd.

1820.	1862.
Maar 't goud, dat op zijn schenkdisch praalt, Is roof, met wreevle hand gehaald, Uit klooster en kapel.	En wat daar op den schenkdisch blonk Was goud, dat eens de godsvrucht schonk 10. Aan klooster en kapel.
En 't midden van den tafelpronk Vervult een vreemd gerigt: Een schild, met diep gekloofden rand, Bevat, naar 't schijnt, een kostbaar pand, Dat in een sluijer ligt.	En 't Maal, den woesten hoop bereid, Werd met geen jok gekruid: Bij 't razen van den bekerstrijd Vaart spot, die 't heilig driest ontwijdt, 15. Hun ruige lippen uit.
‘Waartoe dit raadsel opgezet? Vanwaar deez' maagdendragt? Wiens arm verloor dit ridderschild?’ Zoo hoort men vraag op vraag gespild, Wijl Folpert zwijgt en lacht.	Toch slaakt de tong van Haestrechts Heer Alleen een spaarzaam woord: De stuiptrek om zijn bleeken mond Verraadt, welk beeld weêr voor hem stond; 20. Welk jammren hij nog hoort.

[p. 56]

Doch eedler dronk verhoogt de vreugd; De wang der gasten blaakt; De jagtmuit paart, aan alle zijd', Haar blaffen met den bekerstrijd; En Folpert wordt bespraakt!

Maar eindlijk meê door 't vuur ontgloeid, Waarvan zijn gastrij blaakt, Herleeft in Arkels ijzren borst De kracht, die lagchend bloedschuld torscht, 25. En menschlijkheid verzaakt.

Wie de oudste lezing met zorg nagaat, verwondert zich er over, dat S. zulke verzen nog in 1820 in 't licht zond; waarschijnlijk had hij ze reeds veel vroeger geschreven, maar in elk geval achtte hij ze toen waardig in deze uitgave te worden opgenomen.¹⁾ Welke hoogere eischen heeft hij zich dan thans gesteld! De gouden schenkkannen waren ‘met wreevle hand gehaald, uit klooster en kapel.’ Nu, 't ‘was goud, dat eens de godsvrucht schonk aan klooster en kapel.’ In 1820: ‘'t Midden van den tafelpronk vervult een vreemd gerigt.’ Gebrekkig uitgedrukt. Evenals ‘naar 't schijnt’. Evenals de vragen, die men ‘gespild hoort’ in de eerste regels van het volgend couplet. Evenals de weinig dichterlijke opvatting, dat F. ‘bespraakt’ wordt bij 't blaffen van de jagtmuit.

En nu in 1862? De dichter stelt andere eischen aan een feestmaal: met ‘jok gekruid.’ 't ‘Razen van den bekerstrijd.’ 't ‘Driest’ ontwijden. ‘Vaart spot, hun ruige lippen uit.’ En hadden we nu 't ‘spaarzame’ woord liever gemist, hoe zeer heeft de voorstelling van F. gewonnen. De booswicht zoekt afleiding, doch tevergeefs: Emma's beeld staat weer voor hem, haar jammren hoort hij nog. Maar de verhittende drank, de schaterende gezellen doen F. worden, als hij was: daar

Herleeft in Arkels ijzren borst
De kracht, die lagchend bloedschuld torscht,

En menschlijkheid verzaakt.

Folpert verklaart den zijnen, waarom hij in zoo langen tijd hen niet ten strijde riep; hoe liefde voor Adolfs bruid hem had ‘vermand.’ (Ook hierin zijn enkele verbeteringen). Hij gaat dan als volgt verder

1) De Gedichten, welke ik hier den toegevenden Lezer waag aan te bieden, heb ik verzameld en uitgegeven, opdat dezelve Mijne Eerste Proeven in 1789 (lees 1786), en mijne Dichtoeffening, in 1791, aan het licht gekomen, zouden vervangen. Alles wat ik, van het mijne, in deze bladen, niet verkoos te laten drukken, of herdrukken, hield ik voor onrijp, of geheel verwerpelijk.
Gedichten, 1820 I. Voorberigt. blz. 3.
Let wel: te laten drukken of herdrukken.

[p. 57]

1820.		1862.
Haar trots gaf mij mij zelven weêr; En 't goed geluk hield wacht, Toen Adolf, met gevierden toom, Terugjoeg naar den Lingezoom, Eer ik aan 't welkom dacht.	}	Zij bood mij trots, en deze dolk Had haar dien trots betaald: Ziet daar, van 't uitheemsch oorlogsveld, Den Bruidegom terug gesneld, 45. Waar nu de Bruiloft faalt! Door wraaklust naar Ter Leê genoopt Rent hij zijn schaar vooruit: ‘“De Held - wiens faam de Po verkondt! -”’ Waagt zich alleen op Arkels grond; 50. Niets roert zich wat hem stuit!
Dit schild getuigt, hoe 't Lot mij dient! Mijn raadsel los ik op! Zoo 'k vriendeneisch te spaâ voldoe, Straks brengen we ons een zoendronk toe, Uit statelijken kop.	}	Zij bood mij trots, en deze dolk Had haar dien trots betaald: Ziet daar, van 't uitheemsch oorlogsveld, Den Bruidegom terug gesneld, 45. Waar nu de Bruiloft faalt! Door wraaklust naar Ter Leê genoopt Rent hij zijn schaar vooruit: ‘“De Held - wiens faam de Po verkondt! -”’ Waagt zich alleen op Arkels grond; 50. Niets roert zich wat hem stuit!
Dit schild, in Freedriks twist beproefd, Dit schild is vijands buit! 't Was Adolfs! Maar eene andre prooi! Nog meer van 't zijn! dekt deze tooi, Eens feesttooi van zijn Bruid!	}	Zij bood mij trots, en deze dolk Had haar dien trots betaald: Ziet daar, van 't uitheemsch oorlogsveld, Den Bruidegom terug gesneld, 45. Waar nu de Bruiloft faalt! Door wraaklust naar Ter Leê genoopt Rent hij zijn schaar vooruit: ‘“De Held - wiens faam de Po verkondt! -”’ Waagt zich alleen op Arkels grond; 50. Niets roert zich wat hem stuit!
Mijn dolk had, in TerLedes muur, Heur fieren wrok betaald: Zie daar ter zelfder stond haar Held Op liefdevleugels aangesneld, En in mijn net verdwaald!	}	Zij bood mij trots, en deze dolk Had haar dien trots betaald: Ziet daar, van 't uitheemsch oorlogsveld, Den Bruidegom terug gesneld, 45. Waar nu de Bruiloft faalt! Door wraaklust naar Ter Leê genoopt Rent hij zijn schaar vooruit: ‘“De Held - wiens faam de Po verkondt! -”’ Waagt zich alleen op Arkels grond; 50. Niets roert zich wat hem stuit!

Als Adolf op Folperts burcht aankomt, heeft deze zich met de zijnen verscholen. We weten reeds uit ‘Adolf en Emma’, wat er verder geschiedt. Ook hier heeft S. een viertal coupletten, met soms gezochte uitweidingen geschrapt en daarvoor gegeven één enkel, vol gloed:

1820.
Ons spaarde 't leste kerkerwelf Een zege zonder strijd! Beschouwt het, wat mijn sluijer bergt: De Doode liet mij 't ongevergd; Zijn erfgenaam tot spijt!
In 't weefsel, dat eens Emma droeg, En hem ten gordel schonk, Verstak zijn zorg deez' gulden nap, Waaruit, met Hendriks ridderschap, Milanens Temmer dronk.

[p. 58]

		1862.
Dit goud werd zijn, als eeregaaf; Maar, 't siert geen bruiloftsdisch! Hier blinkt het; dat zijn volle teug Voor Arkels gastrij vlieten meug', En onzen moed verfrisch'!	}	Hij zòcht, hij vònd het kerkerwelf, En keerde niet van daar! De beker schuimt voor HEM niet meer! - Vul, tot de kim, den mijnen weêr - 65. En doe 't nog vijftig jaar!
Ziet herwaarts, Dappren! Juicht mij na! Wat feestgenot zoo eêl! Wat drinknap schooner, op een maal, Dat morgen Kloostergoud betaal'; En dat geen lafaard deel'!	}	Hij zòcht, hij vònd het kerkerwelf, En keerde niet van daar! De beker schuimt voor HEM niet meer! - Vul, tot de kim, den mijnen weêr - 65. En doe 't nog vijftig jaar!

De geheele eerste lezing wemelt van minder verkieslijke woorden en uitdrukkingen: eerste couplet: sparen; onbeteekenende slotregel, tweede couplet: verstak zijn zorg; - met Hendriks ridderschap voor: toen Hendrik tot ridder werd geslagen; derde couplet: werd zijn; - zijn volle teug, vierde couplet: onnoodige slotregel, enz.

't Spreekt vanzelf, dat 't met dezen ellendeling niet goed afloopt. Satan in persoon is wel zoo goed zich de moeite te geven de aarde van dit ondier te verlossen. Als Folpert zijn woesten lofzang besluit met de woorden: ‘Vul aan, nog eens!’ dan treedt een onbekende nader.

1820.	1862.
Een keten sleept hem rinklend na; Een kruik is in zijn hand; ............... Hij komt! het loof rilt boven hem; Het gras welkt voor zijn voet; Verkwistend plengt de kruik haar nat; Het slipt in bruis, van 't kantig vat; Het gudst ter aard; 't is bloed!	Zijn kleed is niet ten dienst geschort; 72. Geen kruik is in zijn hand; ............... Hij komt! het gras welkt voor zijn voet; Het loof rilt boven hem; En, als hij nu voor Folpert staat, Grijnst tijgergrim op zijn gelaat; 80. Brult hij met holle stem:
Daar stort hij; over Arkels kruin Stort hij de bloedschaal uit! Hij wringt den keten om zijn leên; En, door 't ontvlamde luchtruim heen, Verzwindt hij met zijn buit!	‘Ik ben 't!’ - Moorddadig klaauwenscherp Strekt hij naar Arkel uit; Verscheurend slaat hij 't in zijn leên; En, door 't ontvlamde luchtruim heen, 85. Verzwindt hij met zijn buit.

Van de veronderstelling uitgaande, dat S. hier als Deus ex machina¹⁾ Zijne Helsche Majesteit niet missen kon, moeten we

1) Brief aan eenen vriend in het Munstersche (ook in de verschillende uitgaven afwijkend.)

[p. 59]

zeggen, dat dit vorstelijk personage in '62 zijne waardigheid beter weet op te houden dan in '20: de bloedschaal en de keten zijn gelukkig verdwenen.

Nog een enkel woord, om misverstand te voorkomen. We vergeleken den oudsten tekst steeds met de lezing van 1862. Ik plaatste juist deze naast elkaar, opdat men zou kunnen zien, hoe 't eerst was en hoe 't eindelijk werd! Men meene echter niet, dat eerst die laatste uitgave al deze wijzigingen vertoonde.

Wichard van Pont I, II en Adolf en Emma zijn in de editie van 1820 afgedrukt bijna gelijk aan die van 1862¹⁾. Later zijn slechts onbeteekenende veranderingen aangebracht, zoodat de voornaamste wijzigingen dus vallen vóór 1820. Folpert van Arkel ziet 't eerst 't licht in de uitgave van 1820 en daar de editie van '36 slechts op drie plaatsen afwijkt van die van '62, werd dit gedicht dus ‘hergoten’ tusschen '20 en '36.

1) 't Eenige couplet, dat S. telkens veranderd heeft, is 't laatste van Wichard van Pont, II.

Zwiert meê, en joelt, en woelt, en zingt, En springt tot in den nacht - En Liefde sluipt in 't stil vertrek, Waar blozende Onschuld wacht. Uitg. 1793.	Zoo wordt het heuglijk feest gevierd; Zoo leidt de middernacht In 't eind de Liefde naar 't vertrek, Waar zedige Onschuld wacht. Uitg. 1836.
Zoo wordt het heuglijk feest gevierd; Zoo leidt ge in 't end, o nacht, De Liefde voort, naar 't stil vertrek, Waar zedige Onschuld wacht. Uitg. 1820.	Zoo wordt het heuglijk feest gevierd; Zoo leidt de middernacht In 't eind de Liefde naar 't vertrek, Waar de Onschuld op haar wacht. Uitg. 1862.

V.

‘Alweer Staring!’ zeiden we.

En toch - de hernieuwde kennismaking zal den lezer, die mij tot hier volgde, niet hebben teleurgesteld. Althans niet, als ik er in slagen mocht den Heer van den Wildenborch voor te stellen als een ernstig kunstenaar, die verwerpt, wat niet te verbeteren is

[p. 60]

(waartoe de gedichten uit de vroegere uitgaven genoemd, die hij een herdruk onwaardig achtte?), die datgene, wat genade vindt, niet opnieuw den lezer aanbiedt, of 't is gelouterd, die zijne schepselen in meerdere mate ons gelijk doet worden. Want leerde S. de taal beter hanteeren, ook de gaven des gemoeds kwamen tot rijker ontwikkeling.

Wellicht is eene enkele maal de latere vorm minder te prijzen dan de vroegere - doch zelden. Meesttijds alleen, wanneer de schrijver door eene noodzakelijke verandering verplicht was ook te schrappen, wat hij gaarne behouden had. In dat geval bleef hem dikwijls slechts de keuze tusschen twee kwaden en men moet toegeven, dat hij daarvan dan steeds het beste nam.

En eigenaardig vooral is zijn streven naar kortheid in de expositie en aan 't slot. Ook in tal van andere gedichten vinden we dien trek terug. Vooral eigenaardig, omdat breedsprakigheid in Starings tijd zeer gewoon was. Een enkel bewijs!

Bij Starings optreden: 1793. Voorbericht, pag. XVI van de Bydragen van Feith en Kantelaar:

‘De hoeveelheid van stukken, die wij jaarlijks leveren, en de aanhoudendheid van dezen onzen arbeid zullen, indien wij gezond blijven, voornamelijk afhangen van de goedkeuring en aanmoediging onzer Landgenooten.’

Na Starings dood: 1843. Mr. B.H. Lulofs, ‘Gelderlands voortreffelijke Dichter, Letter- en Landhuishoudkundige Mr. A.C.W. Staring van den Wildenborch’:

pag. 57: ‘Hij (Staring) was niet alleen regtvaardig en eerlijk, stipt in het nakomen zijner verbindtenissen en in alles wat de Ouden in het algemeen Trouw (fides) heetten; - wie heeft ooit daaraan bij hem getwijfeld? - hij was niet alleen geen dronkaard, geen verliederlijkte wellusteling, geen kruiper, geen draaijer, geen geldgierige ambtsbejager of wat dies meer zij, neen! ook voor kleinere dagelijksche feilen poogde hij zich te wachten, ja, het was zelfs zijn stelregel, dat wie in het geringere niet faalt, van zelven ook tot grootere afwijkingen niet vervallen zal.’

of t.a.p. pag. 15. ‘Hij (S.) trad dus, onder goedkeuring van wederzijdsche ouders.... in den echt.’¹⁾

1) Onlangs zagen we in eene boekbeoordeeling de overtollige woorden uit het gecritiseerde werk tusschen haakjes geplaatst. 't Zou de moeite loonen dit eens in deze biographie te probeeren.

[p. 61]

of.... maar men zou 't halve werk van Lulofs ten bewijze kunnen citeeren. En wie zou dat willen, waar Prof. Te Winkel een ieder, die Lulofs en diens tijdgenooten met zwarte kleuren afschildert, verwijtend toeroept; ‘Zij hebben ook hunne eigenaardige verdiensten gehad en eene schakel gevormd in de ontwikkelingsgeschiedenis onzer wetenschap.’¹⁾. Maar dit moet mij toch van 't hart: Hoe kan 't zijn, dat bij iemand als Prof. Lulofs de lectuur, de herhaalde lectuur van Starings poëzie zoo weinig invloed op zijn schrijftrant heeft gehad?

Staring was dus in dit opzicht geen man van zijn tijd. Mede daarom is hij een van de onzen!

Amsterdam.

W. Toose.

1) Prof. Dr. J. te Winkel. De omwenteling in de studie der Nederlandsche taal als het werk van Matthias de Vries. Vragen van den Dag, 1892, pag. 644.