Noord en Zuid. Jaargang 17

[p. 267]

Na een halve eeuw.
Aanteekeningen, opmerkingen en verklaringen bij Waarheid en Droomen.

Het portret.

De Nederlanders hebben eeuwen lang een bijzondere voorliefde gehad om zich te laten ‘portretteeren.’ Nauwelijks hadden onze burgers uit den bloeitijd een behoorlijk vermogen verworven, zooveel, dat zij zich rijk durfden toonen, dat ze regent werden van een weeshuis of armhuis, of gildemeester, of bestuurder onverschillig van welke corporatie of wel hopman bij de schutterij, of daar moest een portret zijn van den man en zijn medeleden. Dan trok men zijn deftigste gezicht en kleedde zich in nog grooter deftigheid en van daar al die anatomische lessen en die regentstukken enz., die thans een bedenkelijk groot aantal vierkante meters muurvlakte in ons Museum met bijna onafzienbare eentonigheid vullen, zoodat zelfs de groote kunst onzer beste meesters, die er in bewaard bleef, niet in staat is, onze belangstelling tot op de helft van den langen weg te boeien of zelfs levendig te houden.

Nam de welvaart toe, dan werd er een familietafereel geschilderd, waarop alles voorkwam wat tot lijfsieraad behoorde en van rijkdom sprak, soms zelfs moest er een kostbare hond bij of een kakatoe, maar als men het wagen dorst, het liefst een negertje op den achtergrond in onderdanige houding, waarbij de gelukkige bezitter zich wellicht sultan van Marokko droomde, maar in allen gevalle aan het verre oosten deed denken, vanwaar hem wel schatten waren toegestroomd.

De achttiende eeuw, de eeuw van wansmaak en onbeduidendheid vertoont ons verbazend veel portretten in steeds kleiner wordend formaat en steeds meer afnemende kunst en in de eerste helft dezer

[p. 268]

eeuw zien we zelfs den gewonen huisschilder aan het werk, die wat teekenen heeft geleerd of de Haagsche school heeft bezocht en zich ook eens aan portretten waagde, die dikwijls met f 10 hoogstens f 25 meer dan hoog waren betaald en bij volslagen gebrek aan kunstsmaak wonder geprezen werden, als het overhemd met de diamanten doekspeld van mijnheer en de zijden japon of de zwierige muts van mevrouw of de juffrouw duidelijk herkenbaar waren.

Uit Jonathans causerieën blijkt, dat hij tot eene welgestelde familie behoorde, geen wonder dus, dat hij ‘ook geportretteerd’ was.

Wie een portret als kunstwerk begeerde, zou inderdaad aan Charles Howard Hodges of aan Jan Adam Kruseman denken, de eerste een Engelschman, die zich in 1788 te Amsterdam vestigde, de aanzienlijkste mannen van zijn tijd portretteerde en in 1837 overleed en o.a. de leermeester was van Cornelis Kruseman, den historieschilder, wiens ‘Gevecht bij Bautersem, waar de Prins van Oranje gekwetst werd’ genoeg bekend is; de ander een leerling van Cornelis Kruseman en van den Belgischen schilder David, in 1804 te Haarlem geboren en in 1862 te 's-Gravenhage overleden.

Voor alle volgende bladzijden zij ineens af gezegd, dat Jonathan naar den smaak dier dagen steeds over zichzelven spreekt als over het onbeduidendste wezen, dat men zich kon denken en zijn ouderdom en eenzame levenswijs met de grilligste kleuren teekent, straks noemt hij zich ‘horzel in Gods bloemengaarde.’

‘Stalen van mijn soort,’ is wel ongewoon, maar monsters of exemplaren minder gewild, individuen een beetje minachtend, personen of menschen te kleurloos.

Per euphemismum of euphemistisch, eene rhetorische figuur, waarbij ruwe, harde woorden worden vervangen door andere, die geen aanstoot geven, zoo voor sterven: van ons henen gaan, tot zijne vaderen verzameld worden, ontslapen, naar betere gewesten heengaan en derg. Hier is de uitdrukking gebruikt in de beteekenis van ‘al te mooi’.

In effigie, d.i. in beeltenis; niet de man, maar zijn beeld werd verkocht; zoo werd ook in vroeger eeuwen een gevluchte in effigie verbrand of gehangen.

Scherm voor een tochtgat, treurige maar zeer juiste karakteriseering van den kunstsmaak in die dagen: twee gelijke, even groote platen of schilderijen te weerszijden van den schoorsteen, zomers een op de opening in de muur, waar 's winters de kachel-

[p. 269]

pijp doorheen ging; hier of daar een om een vetvlak of een scheur te bedekken, als er een ander tegenover kon hangen. Ook thans is wandversiering bij duizenden een artikel van zonderlinge grilligheid, het aanleggen van een verzameling ‘stofnesten.’

Silhouetten of schaduwbeelden waren de portretten, die in de mode waren vóór de daguerreotypie en photographie, veel goedkooper dan de geschilderde. Men plaatste zich naast een wand, waartegen een wit papier was gespannen, terwijl aan de andere zijde een sterk licht werd aangebracht; dan werd de rand van de schaduw op het papier omgetrokken en het beeld daarna met een teekenaap of verkleinaap verkleind en dan zwart gemaakt. Met blauwe lijnen werd daarop soms het een en ander bijgeteekend: de muts, de baard, een orde en derg., iets van de kleeding enz. en het geheel uitgeknipt en op wit karton achter glas bewaard. Voor 1850 vond men de silhouetten van de meest geliefde predikanten nog in tal van woningen aan den wand. De naam dezer goedkoope portretten, eigenlijk portretten à la Silhouette d.i. ‘op een koopje’ werd gegeven naar den hoogstzuinigen Franschen minister van financiën, de Silhouette, uit het midden der vorige eeuw.

‘blijde vonk van kindervreugd en geest’ aangehaald uit.... mijn vriend Elia....

De afgedankte uniformrok van Oom den Burgerkapitein speelde toen een grootere rol dan tegenwoordig het schutterspak. In Napoleon's besten tijd garde d'honneur, daarna de gelederen versterkt in den strijd tegen Frankrijk, toen vrijwilliger bij verschillende gelegenheden in het veld: de wapenrok in hooge eer en de militaire stand bijzonder begeerd. Tusschen 1840 en 1850 was soldaatje spelen het meest voorkomend jongensspel, waarbij uniformen en ‘echte’ shacots niet ontbraken.

Haar liefde dekt het schaap enz. dichtregels van J.P. Hasebroek, uit zijne Eerste en latere gedichten, bl. 58.

De doos van Pandora. Volgens Hesiodus was Pandora de eerste sterfelijke vrouw; op verzoek van Jupiter had Vulcanus haar uit leem gevormd, om Prometheus te straffen, die vuur uit den hemel gestolen had om zijn leemen beeld te bezielen. De goden en godinnen gaven haar alle geschenken, daarom heette zij pan (alle), dora (van doron) (giften). Jupiter gaf haar nu een doos als geschenk voor den man, die haar trouwde; Prometheus wantrouwde de zending, maar zijn broeder Epimetheus huwde haar, ontving de doos en opende

[p. 270]

die, waarop alle rampen, kwalen en ellenden ontsnapten en zich over de aarde verspreidden.

Het geweten is hier zeer juist geteekend; het zwijgt soms en soms is het aanhoudend wakker; dan weer laat het zich alleen in tegenspoed hooren, dan weer wordt het steeds tot zwijgen gebracht, maar komt de wroeging in uren van stilte en eenzaamheid en afzondering.

Species lat. soorten.

's Avonds neuriën en kneuteren kon het geweten, dewijl het moreel zelfonderzoek in die dagen hoog gehouden werd en zeer talrijk waren de huisgezinnen, waar de kinderen voor zij naar bed gingen, een zeker aantal vragen te beantwoorden hadden, betrekkelijk hetgeen zij op dien dag hadden gedaan en gedacht.

Borger (Elias Annes) de dichter van:

Ziet gij die kerk, mijn kind, daar rust het overschot
Der aangebeden vrouw, ontscheurd aan 's vaders harte

en van ‘Het Rijntje’ zooals het in de Camera Obscura heet:

Zoo rust dan eindlijk 't ruwe Noorden

Van hageljacht en stormgeloei,

indertijd hoogleeraar te Leiden, werd in 1784 geboren en stierf in 1820, maar nog lang na dien tijd werd hij gelezen en bewonderd. In 1852, '58 en '68 verscheen er eene uitgave van zijne dichterlijke nalatenschap.

Haar lievelings - Apostel, wiens woorden daarna aangehaald worden, is Johannes.

Plaatsbeschrijving van het hemelsch Jeruzalem. Hier heeft de schr. het oog op de uitvoerige beschrijvingen, waaraan ook in mijn jeugd de predikanten zich te goed deden. In Koetsveld's Gelijkenissen van den Zaligmaker hebben wij nog een voorbeeld van de uitweidingen en afdwalingen, die toendertijd op den preekstoel aan de orde waren. Dat die niet in bezielde en daarom bezielende taal werden uitgesproken, maar eenvoudig uit een boekje werden opgelezen, vaak met den vinger er bij, dat was den sch. terecht het bewijs, dat de ‘preeker daar hoog in de lucht’ zelf niet zoo verrukt was over de heerlijkheden, die hij beschreef. Vandaar de scherpe tegenstelling met den leeraar, over wien daarna gesproken wordt.

Don Quichot op de marionetten aangevallen, is wat kras. Waar de Spaansche dichter Cervantes den ridderroman bestrijdende, Don Quichot (naar de Fransche spelling en uitspraak, de Spaansche is Don Quijote, spreek uit Don Kichote) voorstelt als overal

[p. 271]

vijanden ziende en die bestrijdende, daar strijdt hij tegen schapen en windmolens e.a., maar nooit tegen marionetten, poppen met beweegbare leden, die door draadjes in beweging gebracht worden.

Als een wachtengel voor mijn paradijs, zegt de schr. dat zijne moeder stond, dus blijkbaar, om te verhinderen, dat iets onheiligs in dat paradijs doordrong, gelijk er een engel met een vlammend zwaard gezegd werd na Adams verdrijving uit den hof van Eden, aan den ingang te staan om te verhinderen, dat Adam en Eva terugkeerden.

Elysium was bij de Romeinen de verblijfplaats der gelukzaligen nà hun dood.

Cicerone, in Italië een gids voor reizigers, wegens hun spraakzaamheid spottenderwijs zoo genoemd met eene herinnering aan den hoogst welsprekenden wijsgeer Cicero.

Indien ghy u niet en verandert, woorden van Jezus (Math. XVIII. 3) de spelling van de Staten-vertaling is: ‘soo en sult gy in 't Koninckrijcke der hemelen geensins ingaen.’ De hier gevolgde spelling moet ouder zijn.

Kinderen in de boosheyd, de Staten-vertaling heeft: ‘maer zijt kinderen in de boosheyt.’

So wie het Coningkrijcke Godts enz., de Staten-vert. spelt: ‘Koninckrijck Godts.’

Garrick, Engelsch tooneelspeler (1716-1779, spreekwoordelijk voor de zeldzame gemakkelijkheid, waarmede hij aan zijn gezicht alle denkbare uitdrukking kon geven.

Als de vogel feniks uit zijn asch, de vogel Feniks of Phoenix was eenig, er bestond geen tweede, hij leefde 500 jaar, had vijftig openingen in zijn bek, die tot den staart doorliep. Aan het einde der 500 jaren bouwde hij zich een brandstapel van welriekende kruiden, hief zijn 50-stemmig lied aan en klepte met de vleugelen, waardoor de brandstapel vuur vatte. Dan verbrandde hij en uit de asch kwam een nieuwe feniks te voorschijn.

Taco H. de Beer.