Noord en Zuid. Jaargang 14

[p. 566]

Verscheidenheden.

‘Baljaard’ en ‘op het oord zijner zinnen gebracht zijn.’

In de vertaling van Manzoni's I Promessi Sposi door P. van Limburg Brouwer komen twee uitdrukkingen voor, die mij niet heel duidelijk zijn en tot welker opheldering ik de vriendelijke hulp der lezers van Noord en Zuid inroep. De eene is baljaard en de andere op het oord zijner zinnen gebracht zijn. Bl. 102, uitg. Leiden, A.W. Sijthoff, 1874 lezen we: ‘Om Godswil! Maak nu geen fratsen, geen baljaard! Mijn leven staat op het spel!’ In het Italiaansch luidt deze plaats: ‘Per amor del cielo! non fate pettegolezzi, non fate schiamazzi: ne va.... ne va la vita!’ Zoo de beteekenis van baljaard al niet bleek uit het verband, door het Ital. wordt ze ons volkomen duidelijk; far (gewoonlijk gran) schiamazzo toch beteekent: gedruisch, geraas, getier maken. Maar welke is de etymologische beteekenis van baljaard? Op bl. 207 vinden wij het woord nog eens: ‘Zoodat in Milaan hebben ze dan al dat baljaard gemaakt?’ In het oorspronkelijke: Dunque in Milano honno fatto tutto quello chiasso.’ Behalve steegje, bordeel beteekent chiasso ook nog leven, lawaai, rumoer, dus ongeveer hetzelfde als chiamazzo.

De tweede uitdrukking leest men vooreerst in Charicles en Euphorion, bl. 40: ‘Met dat al is hier in de buurt de eerzame Alcippe, de zuster van den zwaardveger Monibus, eene brave, welopgevoede maagd, wel is waar wat stuursch en eigenzinnig en die door hare kuren den armen zwaardveger menigmaal op het oord zijner zinnen brengt. Vervolgens in het Leven van Benvenuto Cellini bl. 360: ‘Maar terwijl ik aldus mijne rekening opmaakte, vermenigvuldigde de ondeugende deern hare scheldwoorden zoozeer en sprak zooveel van haar man, dat zij mij eindelijk op het oord mijner zinnen bracht, zoodat ik, mijn toorn den vleugel vierende,’ enz. Het oorspronkelijk heb ik niet te mijner beschik-

[p. 567]

king, wel de vertaling van Goethe, doch deze heeft veel uitgelaten, o.a. ook juist deze plaats. Doch nog op eene derde plaats leest men ze en wel bl. 214 van de vertaling van I Promessi Sposi: ‘En dan (ik zal nu maar alles zeggen) naar ik heb kunnen opmaken, is hij zoo verbitterd, zoo verwoed geworden, zoo op het oord zijner zinnen gebracht door de gemeene streken van dien monnik,’ enz. Het oorspronkelijke heeft ‘è cosi irritato, cosi fuor de gangheri, cosi stucco della villanie di quel frate’; stucco nu beteekent ten volle verzadigd voorts verontwaardigd, geërgerd, hetgeen volkomen in den Ned. zin past. Doch van waar die uitdrukking? Mag ik hier eene gissing wagen? In het Mnl. bestaat een woord ort, punt, o.a. voorkomende Rom. d. Lorr. II, 477: metten orde van sinen spere. Voorts: (4333, 4334).

Die slach oec so groet was,
Dat dort scampelde in sine side.

Van punt tot einde is de overgang geleidelijk; trouwens van inde torde is eene vaste uitdrukking voor ‘van het begin tot het einde.’ Kan nu soms de oude beteekenis van oord = einde bewaard gebleven zijn in: op het oord zijner zinnen gebracht zijn = bijna van zijn verstand beroofd, buiten zinnen zijn?

v. M.

Ik waag de gissing, dat baljaard verwant is met Mnl. balgen, (twisten, vechten), waarvan bij Kil. opgegeven worden de beteekenissen: decertare (door strijd beslissen), pugnare (strijden), altercari (redetwisten), conserere manus (handgemeen worden) en confligere (vechten, in conflict komen). Verdams Mnl. Wdb. geeft als voorbeeld: ‘alle crancheyt die een (= iemand) criget van vechten of balgen.’

Het woord komt ook in het Hd. der 16e eeuw voor, dialectisch nog bij Hebel, (Vgl. Grimm, D. Wtb. I, 1086), met de beteekenissen: zornig reden, zanken, raufen; bv. (M. Heyne, D. Wtb. I 272): ‘die jungen eheleute balgen sich schon mit einander; wenn die landtsknecht werden erstochen, oder kommen umb durch balgen.’ Als afleidingen komen daar ook voor: balger, zänker, raufer, en balgerei, zänkerei, rauferei: ‘bei knaben führt zank leicht zur balgerei.’ Het door den heer v. M. aangehaalde baljaard zou dan met balgerei een in beteekenis kunnen zijn. Aan de overzijde van het IJ leeft nog baljaren of baljaarden (drukte, herrie maken): Leg toch niet zoo te baljaarden!

[p. 568]

en ook: Wat een gebaljaar(d)! Is mogelijk in eenig ndd. dialect de g van balgen in j overgegaan en verder uit een persoonsnaam baljaard of baljerd het ww. baljaarden gevormd, waarbij dan gebaljaard of baljaard als verbaal substantief behoort? Daaromtrent mogen de specialiteiten onder onze lezers ons en anderen wat meer licht geven.

Omtrent oord in op het oord zijner zinnen gebracht zijn geeft de heer v. M. zelf reeds eene gissing, die bevestigd en aangevuld wordt door hetgeen Grimm. D. Wtb. over de geschiedenis van het woord oord vermeldt. De eerste beteekenis van het woord is punt, spits, hoek. Uit dit begrip vloeit verder voort dat ‘des örtlichen oder zeitlichen anfangs- oder endpunktes, im weitern sinne des vordern oder hintern endes, der grenze, des randes, der seite.’ De beteekenis rand of grens heldert de uitdrukking volkomen op. Ook Kil. geeft op oort: ora (rand, zoom, boord, grens), extremitas (uiterste, buitenste omtrek, grens). Weiland teekent nog aan, dat oord in de beteekenis van uithoek bewaard is in plaatsnamen als Broekeroord, Rietwijkeroord, Rijsoord, Heinenoord.

C.H.d.H.

Gevaar van vertalen.

Men herinnert zich Leekedichtje, no. LXIII, dat onder het opschrift Stichtelijke uren een aanval doet op de duisterheid der onder dezen titel vertaalde Stunden der Andacht van Heinrich Zschokke:

‘Ik sticht mijn volk

Van uit mijn wolk’ -

Dat zij 't verlicht'

Is zonneplicht.

De Duitsche vertaler van eenige van De Genestet's verzen, J.R. Hanne, die anders nog al gelukkig is, geeft dit aldus gebrekkig weer:

‘Aus meiner Wolke
Gab ich's dem Volke!’ -
Komm, liebe Sonne
Schaff Licht und Wonne!

De Duitschers zullen daarvan al niet veel begrijpen, maar nog te minder, waar de vertaler, klakkeloos vertalend, er ‘Erbauliche Stunden’ boven zet in plaats van het op die manier zoek geraakte ‘Stunden der Andacht.’

C.H.d.H.