Noord en Zuid. Jaargang 11

Woordenboeken.

In den ruimsten zin des woord genomen is het aantal woordenboeken tegenwoordig bijzonder groot. Er ligt nu ook al weer een heele stapel voor ons, zeer ongelijk van waarde Het eerst noemen wij Lijst der meest gebruikelijke Bastaardwoorden bijeengesprokkeld door Adam Strokel (Deventer v.d. Sigtenhorst). Wanneer de koopers dit boekje goed gebruiken, d.i Nederlandsche woorden leeren gebruiken in plaats van de vreemde woorden, die domheid, luiheid, aanstellerij of gewaande voornaamheid in de samenleving drong, en niet de vreemde woorden er uit zoeken om ‘op zijn Zondags’ te praten, kan dit boek zeer nuttig zijn. De schr. hoopt door de uitgave van dit boek iets bij te dragen tot de zuivering der taal van bastaardwoorden (of vreemde woorden, blijkbaar heeft de schr. tusschen deze twee geen onderscheid gemaakt) en inderdaad, het wordt tijd, dat er wat aan gedaan wordt. ‘Ik heb de eer u te be-

[p. 378]

richten, dat ik mij hier gevestigd heb als tailor’ luidt de aanhef eener circulaire dezer dagen ontvangen en zonder kennis van vreemde talen is het Nederlandsch niet meer te verstaan en de winkeliers vooral schijnen te wedijveren in 't gebruiken van vreemde woorden. Er is echter een grens: telephoon, telegraaf, rails en derg. benamingen mogen gerust hun vreemden klank behouden, 't is gemakkelijk, dat zaken van internationaal gebruik in alle landen denzelfden naam dragen.

Het omvangrijk werkje (189 bl. in twee kol.) is met zorg bewerkt en gedrukt en zeer handig in 't gebruik. Waarschijnlijk zal men dit woordenboekje meer gebruiken om het door te bladeren, dan om er in te zoeken. Wie zal adi opzoeken, verbastering van adieu, nog erger verbastering hadi staat er terecht niet in. Bij dat doorbladeren zal 't menigeen aangenaam wezen de oorspronkelijke beteekenis te vernemen van woorden, die we dagelijks gedachteloos gebruiken bijv. apotheek, dat oorspronkelijk ‘voorraadkamer, bewaarplaats van den wijn’ beteekent, van verkeerd verklaarde als beukelaar, dat velen houden voor een ‘beukenhouten schild’ hoewel, het Fr. bouclier dat scheen tegen te spreken en dat hier wordt verklaard met ‘Een schild met een knop voorzien. Die knop heette bokel, 't Fr. boude gesp.’

In menigerlei opzicht kan dit werkje dus nuttig zijn. Onze grootste aanmerking betreft den titel. De schr. geeft zooveel mogelijk woorden, die in allerlei perioden onzer taalvorming in gebruik zijn genomen en vat ze samen onder den, in dezen zin minder gebruikelijken naam bastaardwoorden. Daartoe rekent hij niet alleen geheel vreemde woorden en uitdrukkingen als pueriel, punaise, quant à moi, soli deo gloria, technische termen periode, pedaal, paradox maar ook woorden, die wel oorspronkelijk tot eene andere dan de Germaansche moedertaal behooren, maar door 't gebruik van vele eeuwen ons geheel eigen werden: aalmoes, straat, paard, prooi, poort, tafel, fabel, regel en dergel. Waar de schr. om de ‘volledigheid’ die drie groepen wil opnemen, zal hij moeten toegeven zeer onvolledig te zijn, waar hij in dezen omvang nog meer belooft te geven dan Kramers in den grooten Woordentolk. 't Boekje is echter zeer nuttig en de verklaringen zijn kort en bondig en zeer duidelijk. We kunnen 't geheele werkje niet blad voor blad bespreken, maar stippen enkele zaken aan, die voor den 2en druk dienst kunnen doen: naar (ad)-venant wordt veel saamgetrokken tot navenant, bij albino ontbreekt de beteekenis oog met witten pupil. Zijn coniferen kegelvormige planten? Staat coquetteeren gelijk met boeleeren? Hoe komt kwibus of quibus ‘Derde Nv. Meerv. van qui = wie ‘aan de beteekenis ‘zot of gek’? Waartoe dient het teeken op puîssant, maëstoso, maëstro en officiëel terwijl het op maîtresse ontbreekt? Bij de verklaring van muskus dient een zooloog geraadpleegd te warden. Komt ornithologie van ornitos? Het woord pince-nez ware beter met neusknijper dan met knijpneus vertaald. Bij pupil ontbreekt de beteekenis holte in de oogappel. Men schrijft typhus en niet thyphus. De schr. moge uit het bovenstaande zien, dat we het boek meer dan vluchtig doorloopen hebben. Hij heeft een nuttig werk verricht en zich veel moeite gegeven.

Minder lof hebben we voor Genaturaliseerde Vreemdelingen Een leesboekje enz. door A.A. ter Haar (Tiel, D. Mijs) waarvan op bl. 84-107 eene alphabetische lijst van vreemde woorden ('t verschil tusschen vreemde woorden en bastaardwoorden is ook hier niet in aanmerking genomen), met de vertaling, o.a. acteur = tooneelspeler, adres = opschrift van een brief, affuit = onderstel van een stuk geschut, alt tweede zang-

[p. 379]

stem, andijvie = groente, apotheek = arsenijwinkel, artikel = lid, afdeeling, hoofdpunt, artist = kunstenaar, asperge = groente, aster = sierplant. azalea - heesterplant enz, ook madera wijnsoort, medoc wijnsoort enz. De schrijver verklaart dus woorden, die beter bekend zijn dan de verklaring zelve en plaatst soms achter een ‘vreemd’ woord eene uitdrukking, die in 't geheel niets verklaart. Maar de schr. verklaart ook wel eens, wat hij niet weet. Wat bijv. op bl. 39 aangaande guttepercha en gutta-percha en aangaande kamfer gezegd wordt gelieve schr. met de uitspraken van een werk over technologie te vergelijken, Voor vanille op dezelfde bl. raadplege hij een handboek der plantenkunde. Ook 't slot van bl. 37 is zeer lichtvaardig geschreven.

Waarom finantieel, industriëel en financiën? Men schrijft ook niet hyppopotamos. Is 't waar wat er op bl 51 over scheelzien gezegd wordt? Waarom diéét met éé? Men schrijft galanterieën met eë gelijk de schr. dat op bl. 10 ook doet. De spelling in diphteritis als op bl 91, niet diphtheritis als op bl. 69. Op bl. 66 is de schr. over maatschappijen en vennootschappen bezig en slaat weer den bal mis. De schr. verklaart op bl. 61: ‘Hij (de recensent) moet verstand hebben van datgene, waarover het boek handelt’ maar dat mag men van den schrijver van een boek toch ook wel vorderen? Op bl. 59 vergeet de schr. den opmaker (metteur en pages) op de drukkerij enz. enz. We vreezen. dat dit boekje 't gebruik der bastaardwoorden, in de hand zal werken, daar waar men ze juisi bijeenzocht in eene leesles. Vooral had men de meest gebruikte en onmisbare als publiek, politie, justitie, conducteur, commissaris enz. niet gespatieerd moeten drukken; die woorden, met kennis van zaken, voor de klasse te bespreken heeft zijn nut, ze in lijsten opnemen en eene vertaling beproeven is verkeerd. De schr. had in dezen geest iets zeer nuttigs kunnen leveren, wellicht vindt hij gelegenheid zijn boek om te werken, 't zal dan wel wat dikker moeten worden als de bespreking der verschillende zaken wat minder vluchtig zal zijn.

Met bijzondere ingenomenheid namen wij kennis van het Woordenboek van Bargoensch (Dieventaal) door Js. Teirlinck, (Roeselare, de Seyn Verhougstraete). Mocht deze of gene beweren, dat het woordenboek (80 bl. in 2 kol. wijd uiteen gedrukt) hem onverschillig is, we zouden hem antwoorden, dat hij - wenscht hij de vele merkwaardige aanteekeningen al niet te lezen, - niet zonder genoegen de 48 bladzijden vol van de allerbelangrijkste mededeelingen en algemeen onbekende zaken zal lezen, die aan het Woordenboek voorafgaan. Den meesten is het onbekend, welk een wijd veld van waarneming er ligt buiten de spreek- en schrijftaal en het is nog maar altijd tot de vrome wenschen blijven behooren het Woordenboek te doen verschijnen, waarvan bij de oprichting van Onze Volkstaal sprake was. Dat tijdschr. zoowel als Noord en Zuid had de schr. met vrucht voor zijn boek kunnen raadplegen; ze ontbreken beide in zijne opgave van bronnen. Het werkje moge vele koopers en ernstige lezers vinden.

De ruimte, waarover we ditmaal te beschikken hebben belet ons uitvoerig stil te staan bij het Woordenboek der Nederlandsche Taal en het Middelnederlandsch Woordenboek. Aangaande het eerste zij gezegd, dat veel vlugger dan tot dusverre de afleveringen elkaar opvolgen, van de derde reeks verschenen afl. 10 door prof. de Vries en dr. Kluyver en afl. 11 en 12 door dr. Kluyver. De laatste afl. loopt tot geveinsd Het opnemen van dr. Beets en dr. Muller in de Redactie aan het Woordenboek zal zeer zeker veel daartoe bijdragen, dat met grooter spoed

[p. 380]

de bouwstoffen, reeds zoo lang opgehoopt, verwerkt worden. We kunnen de beoefenaars onzer taal niet dringend genoeg voorhouden, dat dit Woordenboek voor hen allen onmisbaar is, dat ze daar zullen vinden, wat ze overal te vergeefs zoeken en dat het werk niet beschouwd moet worden als een Woordenlijst, waarin men dit of dat woord opzoekt, maar als een Magazijn van Taalkunde, waarin men leest en bladert en telkens geboeid wordt door een of ander artikel, dat aantrekt en tot ernstige kennismaking noopt.

Het Middelnederlandsch Woordenboek, onmisbaar voor de studie onzer oudere literatuur en dus voor allen, die examen B.O. willen doen, is het eenige hulpmiddel bij de Nederlandsche etymologie, het geneesmiddel tegen allerlei gewaagde afleiderijen en op goed geluk gegeven verklaringen. Het werk gaat in den laatsten tijd niet zoo snel meer voort als in 't begin, van het 2e deel zijn 14 afl. verschenen, beslaande 1792 kolommen en loopende tot gevel.

Van een allerbelangrijkst werk heeft de firma E.J. Brill te Leiden, van wege de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden, de uitgave ondernomen. Het is iets geheel nieuws en de vrucht van langjarige studie op verschillend gebied, van zorgvuldig zoeken, schiften en verzamelen en dat uit vele dikwijls ontoegankelijke stukken. De titel luidt Glossarium van verouderde Rechtstermen, Kunstwoorden en andere uitdrukkingen uit Vlaamsche, Brabantsche en Limburgsche oorkonden door Karel Stallaert oud-Hoogleeraar der Nederlandsche taal aan het Koninklijk Athenaeum en aan de Krijgskundige School, en oud-archivaris van het Bestuur der Godshuizen te Brussel. Het werk verschijnt in 't formaat en de letter van het Middelnederlandsch Woordenboek. Het geheel zal 2 deelen beslaan en hoogstens f 28.80 kosten. Afl. 1-3 loopen tot Bij. Dit boek vormt eene belangrijke Zuidnederlandsche bijdrage tot den algemeenen schat onzer taal. De bronnen, die hij raadpleegde en die tot dusverre meerendeels niet geraadpleegd waren, gaven hem gelegenheid honderde bijzonderheden uit het zoo ingewikkelde leven onzer voorvaderen in de middeleeuwen op te helderen en deze zullen den geest des lezers meer treffen dan eene loutere taalkundige aanhaling. Bovendien heeft de schr. de citaten weggelaten, die in het Middelnederlandsch Woordenboek zijn aangehaald en eveneens de woorden en uitdrukkingen, die in de nieuwere woordenboeken met dezelfde beteekenis worden aangetroffen.

We hebben hier te doen met de uitkomst van een veeljarige studie, met een aanvulling en toevoegsel tot alle tot dusverre bestaande woordenboeken en we twijfelen niet, of zeer vele ernstige beoefenaars der moedertaal zullen dit werk in hun bezit willen hebben. Zij zullen er zeer veel wetenswaardigs in vinden en er zal hun op den historischen vóorweg in menigerlei opzicht een nieuw licht opgaan.