Noord en Zuid. Jaargang 11

[p. 350]

Misbruikte attributieve Adjektieven.

Siegenbeek veroordeelde den titel Godgeleerde Bijdragen zoowel als den anderen Natuurkundig Handboek omdat deze adj. eigenschappen van menschen en niet van zaken aanduiden. Het gebruik, dat met alle theorie spot, stoorde zich aan dit gestrenge vonnis niet, maar liet beide woorden in deze beteekenis voortbestaan.

Daaraan is niets te doen.

Natuurkundige vraagstukken, scheikundige vraagstukken, stoochiometrische vraagstukken zijn algemeen gebruikte uitdrukkingen geworden voor de langere en duidelijkere: vraagstukken ter toepassing van het geleerde bij het onderwijs in natuurkunde, scheikunde, stoechiometrie (leer van de verhouding der chemische verbindingen).

De tyran gebruik begaat natuurlijk wel eens onrechtvaardigheden en zoo is ook in deze drie voorbeelden inderdaad niet alleen tegen de logica der taal, maar ook (wat veel erger is) tegen de duidelijkheid gezondigd. Immers in den volzin:

Het ontstaan van den hagel is een natuurkundig vraagstuk en de toestand van de kern der aarde is een scheikundig vraagstuk; beteekenen de beide adj. weer heel wat anders; er is namelijk sprake van vraagstukken, met welker (nog niet gevonden) oplossing de (ernstigste beoefenaars der) natuur- en (der) scheikunde zich bezig houden.

Dit eene voorbeeld is voldoende om te bewijzen, dat waarschuwing tegen misbruik niet onnoodig is, hier, waar het adj. de plaats van den genitief vervangt. Hoever dat misbruik reeds is doorgedrongen bewijzen uitdrukkingen als Fransche Brieven, Engelsche Leestafel, Duitsche Correspondentie, waarmede onze couranten en tijdschriften artikelen aanwijzen, die in de Nederlandsche taal worden afgedrukt en bijzonderheden uit Frankrijk, Engeland en Duitschland mededeelen, onverschillig of deze artikelen hier te lande of in den vreemde, en oorspronkelijk in het Nederlandsch of in eene vreemde taal zijn geschreven. Dit gebruik is meer dan tweehonderd jaar oud, althans de Oprechte Haarlemmer gewaagde reeds in hare eerste nummers van Fransche Post, Engelsche Post enz.

Zelfs de oppervlakkige lezer zal begrijpen, dat Fransche les, voor les in het Fransch niet is, wat het zegt. In 't Fransch zegt men terecht leçon de français en niet leçon française.

Juist opgevat zou eene Fransche les beteekenen: eene les op Fransche wijze d.i. naar de wijze, als in Frankrijk gebruikelijk is gegeven. Daarom is 't zeer juist gezien, te spreken van een Russisch bad, wel te onderscheiden van een Turksch bad, omdat men daarmede een bad bedoelt op Russische of Turksche wijze ingericht.

[p. 351]

Het is inderdaad noodzakelijk, ernstig te waarschuwen tegen het gebruik van adjectieven, vooral van adjectieven gevormd van eigennamen, ter vervanging van genitieven van substantieven.

Een koninklijke salonwagen kan een schatrijk man laten maken, maar het armzaligste spoorwegrijtuig kan de coupé des (eens) Konings zijn. Zoo noemt men de jacht op groot wild met alle recht een koninklijk vermaak, d.i. een vermaak, een Koning waardig, maar de oorlog is herhaaldelijk het spel der Koningen genoemd en een Koninklijk spel kan het moeielijk genoemd worden.

Verkeerd is het dus bij de beschrijving van een hoffeest te gewagen van de Vorstelijke stoet, het Koninklijke gezelschap (vgl. de Koninklijke stallen); of over ouders en kinderen sprekende melding te maken van de vaderlijke vermaningen, de moederlijke zegen.

O, erf op aard dien moederlijken zegen.

ter Haar, Aan een spelend kind

of elders van broederlijke raadgevingen.

Men begrijpt, dat daarmede heel wat anders gezegd is dan met de stoet der Vorsten, het gezelschap (de stallen) van den Koning, de vermaningen des vaders, de zegening der moeder, de raadgevingen des broeders.

Te veel gebruikt om meer in onbruik te geraken, maar daarom niettemin foutief is de ministerieele verantwoordelijkheid, waarmede niet bedoeld wordt eene bijzondere soort van verantwoordelijkheid, maar eenvoudig de verantwoordelijkheid van den Minister; onverdedigbaar is tevens de Koninklijke goedkeuring (bijv. van de Statuten eener Naaml. Vennootsch.) verleend bij Koninklijk besluit van den enz. wat moest luiden: bij besluit des Konings of bij 's Konings besluit. Men spreekt (hoewel ten onrechte) van een Koninklijk jacht, maar nooit van het Koninklijk ramtorenschip, wel van Z(ijner) M(ajesteits) ramtorenschip, welke laatste uitdrukking grammaticaal verdedigbaar is, overigens zij opgemerkt, dat de Staat die schepen betaalt en dat men de Staatsschuld nooit vervangt door Z.M. schuld.

Het is vooral het woord Koninklijk, dat zeer misbruikt wordt: we hebben bijv. eene Koninklijke Vereeniging: ‘Het Nederlandsch Tooneel’; eene ‘Koninklijke Nederlandsche Beiersch Bierbrouwerij’ waardoor het mogelijk is, dat een tapper in de Spiegelstraat te Amsterdam zich er op beroemt ‘Koninklijk Nederlandsch Beiersch Bier’ te verkoopen.

Bij eenig nadenken zal het onze lezers duidelijk worden, dat eene professorale redevoering heel wat anders, is dan eene redevoering van een professor, dat daarentegen spectatoriale geschriften werkelijk den titel voeren, dien ze verdienen.

[p. 352]

Zoo ook gaat de aardigheid niet op, dat militaire tucht eene bijzondere soort tucht zou zijn, als men bedenkt, dat men dit adj. verkeerdelijk gebruikt en dat de bedoeling was, te zeggen: ‘De tucht van den militair.’

We laten de hertogelijke bosschen en de keizerlijke landgoederen voor wat ze zijn, maar vragen nog even de aandacht voor de wekelijksche ontvangst, waarmede bedoeld wordt ‘de ontvangst van de (deze) week’ wel te onderscheiden van ‘de wekelijksche ontvangsten’ d.i. de gemiddeld, wekelijks ontvangen bedragen.

Men vergelijke bijv. de uitdrukking: de jaarlijksche ontvangst van den vorst met de jaarlijksche ontvangst van den winkelier.

In het eerste geval wordt bedoeld de wijze, waarop de koning jaarlijks d.i. bij zijn jaarlijksch bezoek, ontvangen wordt, in het laatste het bedrag, dat de winkelier jaarlijks d.i. gedurende den geheelen loop van het jaar ontvangt dus wat door hem ontvangen wordt.

De woorden jaarlijksch of jaarlijks worden hier dus in twee zeer verschillende beteekenissen gebruikt.

Is een dergelijk gebruik niet altijd te vermijden, het is hoogst wenschelijk, dat de beoefenaar der taal nauwkeurig dit verschil in beteekenis van een zelfde woord opmerke; geen beter handboek der taal, dan een werk van een romanschrijver of geschiedschrijver, gewoon groote zorg aan taal en stijl te besteden. Maar zal het werk in die richting nuttig zijn, dan moet de lezer zich ook aanwennen, nauwlettend toetezien op elke afwijking van de gebruikelijke vormen, op elke wijziging in beteekenis naar 't gebruik of 't gewijzigd gebruik.

Niemand kan beletten, dat onjuiste uitdrukkingen in de taal sluipen en door duizende onnadenkenden gebruikt, weldra in gebruik blijven; maar voor hem, die prijs stelt op zuiverheid van taal, is het wenschelijk, dat hij zich van dergelijke uitdrukkingen onthoude en er anderen tegen waarschuwe. Daar, waar dubbelzinnigheid zou kunnen ontstaan, is waarschuwing volstrekt noodzakelijk, ook al schijnt het gebruik de uitdrukking te wettigen.