Noord en Zuid. Jaargang 11

[p. 274]

Etymologische tusschenschotel.

Evenals het Engelsch, zoo vertoont ook het Hoogduitsch in de eeuw van Maerlant en Boendale veel meer punten van aanraking met het Nederlandsch dan in onzen tijd. In deze dagen van germanismen-jacht zouden er van vierentwintig zijden alarmkreten opstijgen, wanneer een schrijver ‘bederven’ in den zin van behoeven ging bezigen.

‘Bederven = bedürfen: afschuwelijk germanisme! Arme moedertaal! Ellendige taalverkrachters!’

En toch zei, voor zeshonderd jaar, Jan de Klerk van den gierigaard:

Soe hi teergelds bedarf min,

Soe daer meer na gaept die sin.

Hoe minder teergeld hij noodig heeft, hoe meer er zijn zin naar gaapt.

De Middelnederlandsche glossaria doen ons nog meer woorden als Nederlandsche kennen, die tegenwoordig alleen in 't Hoogduitsch zijn blijven voortbestaan:

Hd. - Mndl. -

bald - balde:

Der vrouwe worde ik balde quyt.

(Der Minnen Loep.)

Marnix kende het woord nog: Hadde de selve bisschop zijnen mond niet balde toegestopt. (Biënkorf.)

biedermann - bederman:

Du, bederman, wil dat oec scouwen;
Ic leerdi, ghelijc den vrouwen.

M. Loep.

Kiliaan geeft het woord nog als biderman.

born - born: ene borne stope = eene waterkruik, putkruik. Starter kende dezen vorm nog:

de born van achterklap.

thor - dore:

Hi hadde gheleeft als een dore.

M. Loep.

Vandaar:

thorheit - doricheit:

Dus so hebbe ic u wat gheseit

Van mijnre arme doricheit.

Ibid.

[p. 275]

geschäft gescachte, geschaff, geschafte:

Dat hi beter waer verslaghen
Dan te leven in sulken geschaff.

M. Loep.

gesetz - gheset (Kil. = lex; ghesetter = legislator).

Nieuwe Paus, nieuwe gesetten,
Nieuwe Heeren, nieuwe wetten.

Roemer Visscher.

Het woord ontmoet men o.a. in der M. Loep.

geschmeide - ghesmide, ghesmijde enz.:

Daer suldi vinden menich ghesmide
Van goud.

Rein.

kaum - cume:

Nu hoort wonderlike maniere

Dat men cume gheloven mach.

Alex.

gestatten - ghestaden:

Sine wouden ghene dinc ghestaden,
Die ghemenen oorbaer ware jeghen.

Leekensp.

Hugo de Groot bezigt gestaden nog in dezen zin.

heischen - heeschen:

Sine wapene hiesch hi altemale.

Terguut.

(ge)ruhen - (ge)roën:

Men liet de boden niet geroen.

Melis Stoke.

gerben - gherwen (toebereiden vooral in kleeding):

Die pape gheerwede hem daer.

Walewijn.

gesitted - gheseedt:

Wel gheseedt ende goet.

Leekensp.

sich gesellen - hem ghesellen:

Rscaep, die coe, die geet metten barde,
Geselden hem metten libarde.

Esop.

gewalt - ghewelt, ghewout:

Die zonne en had daer geen ghewalt'.

M. Loep.

[p. 276]

Hooft en Vondel kennen het woord nog in dezen zin.

heim - heim:

Die wise bode te heyme quam.

M. Loep.

leisten - leesten, leysten:

In historien ende in yeesten,

Die die poeten van hem leesten.

M. Loep.

Vandaar: volleesten = volvoeren.

leider - leyder:

Sint dat sijt, leyder, niet an en sien.

M. Loep.

Vondel gebruikt dit tusschenwerpsel nog.

Van Lennep heeft het opnieuw aangewend. Zie o.a Eduard v. Gelder. ledig - ledich:

Kiliaen: ledige vrouw = ongehuwde vrouw.

gleichwohl - likewael:

mer likewael blijft in den brande.

M. Loep.

meisterin - meesterin:

Ik wijs op dit woord omdat het ons aantoont, dat de uitgang es van later dagteekening is.

nicht - nicht (= niet):

Ende wandelde syn aengesicht,

Datmens konde bekennen nicht.

M. Loep.

nie - nye:

Daer na en sach hise nie.

De boec v.d. houte.

laie - leie (= leek):

Drie papen ende vier leie.

Leekensp.

leise - leise. Vgl. ook het Fransche: lisse = glad. Leise heb ik in der Leekenspiegel ontmoet.

amme - (m)amme (= min):

Salmen hem een mamme gheven.

Leekensp.

ungeheuer - onghehier:

Daer bat hem die ongehiere (n.l. Nero)
Dat sine wouden slaen te doet.

Rom. v.d. rose.

Van onghehier, onghier stamt ons nieuwnederl. onguur.

[p. 277]

schaden - schade (= jammer):

‘Het is schade’ zei men in de middeleeuwen.

schmeicheln - smeken:

Reinaert ghinc met schoone tale so smeken.

Rein.

Broekhuizen spreekt nog van 't ‘aanminnig smeeken’.

sich wegstehlen - hem weghstelen:

‘Zich wegstelen’, ‘verstolen’ voor verborgen enz. kende het Mndl. Zie o.a. M. Loep.

wandeln - wandelen (d.i. veranderen). Zie boven bij: nicht.

Eveneens verwandelen, en wanderen naast Hd.: wandern:

Die goede sielen wandren oostwaert over die groote zee.

Wandelbaar is nog bij Hugo de Groot = veranderlijk.

spazieren - spetsieren, spacieren:

Daer ginc hi opter vesten spetsieren.

M. Loep.

Vgl. 't hedendaagsch spanseeren.

spenden - spenden - Eng. to spend.

Kiliaen kent het Ned. spenden nog.

zart - tsairt:

Het woord komt voor in M. Loep en ook nog bij Bredero.

frist - vrist:

In kurzer Frist = in corter vrist. (Teestije.)

vieh - vie, thans vee.

warnen - waernen:

Met oirloff spreke ic totten vrouwen:

Want ic doet in goeden trouwen,

Om die te waernen van onghelimpe.

M. Loep.

rügen - wroegen (= beschuldigen, berispen). - Zie o.a. Leekenspiegel, II, 36, 23.

widersacher - wedersake(r):

Want die duvel - - -

- - u wedersake es.

Teestije.

wallen - wallen.

Vandaar: wallen ende wielen = koken en draaien.

rast - raste:

Raste no roe. (Lancelot.)

Anna Bijns kent het woord nog.

[p. 278]

sipp(schaft) - sibbe en sibscap:

Manne en maechdekijn

Die malcander sibbe sijn.

M. Loep.

widder - weder (= ram):

Ende wijsde Abraham also saen

Enen vetten weder.

Leekensp.

Weder, weer, waard, weren, Eng. war, Fr. guerre, enz. = afkomstig van een stam, die als 't Lat. vir = man is. Weder alzoo: mannelijk dier, speciaal bij de schapen.

froh - vro. Zie Leekensp. III, 25, 148.

frommen - vromen (baten):

Goeden, die den menigten vromen: goederen, die de menigte baten

(ge)linde - linde:

Die zee was smolt, dat weder was linde.

M. Loep.

Vandaar: lindern, thans door lenigen verdrongen.

* _* *

Voor het opmaken van bovenstaand woordenlijstje zijn de glossaria van slechts twee werken geraadpleegd, n.l. Der Minnen-Loep en Der Leekenspiegel. En toch is de buit al een tamelijk rijke. Wie weet, hoezeer hij nog zou gezwollen zijn, wanneer Maerlants Spieghel Historiael, de Walewein en z.v.a.m. ook om eene bijdrage waren aangesproken! Gerust mag men beweren dat het Middennederlandsch een driehonderd fraaie, teekenende woorden kende, die het hedendaagsch Nederlandsch niet anders meer dan als Hoogduitsche woorden kent.

Men zal 't eens zijn, om dit een droevig verlies te noemen.

Bij het doorbladeren van het glossarium op Der Leeken Spiegel van Dr. M. de Vries, ontmoette ik nog eenige woorden meer, die heden allen nog in 't Engelsch voort leven; ik schrijf ze hier af als aanvulling van mijn eerste ‘Etymologisch tusschengerecht’:

Eng. Mndl.

plenty - planteyt (Lat. plenitudo):

Dit sijn haer namen, sijts ghewes:

Physon, Gyon, Tygris, Effrates,

Die meenich lant ende meneghe stat

Ververschen ende maken nat,

Daer waters breke soude wesen,

En doet die planteyt van desen,

[p. 279]

forfeit - forfeit, voorfeit (= boete, pand)

... Dat hi zelve zoude leven

Van sinen renten ende zine mesn ieden,
Die hem gaven die lieden
Jaerlijcs in den lande
Van haren erfliken pande
Ende van haren voorfeiten met.

(Mesnieden, maisenieden = ‘gens de la maison’).

to take - (ghe)taken.

Bij dit woord teekent Dr. De Vries aan:

‘Ghetaken = nemen, vangen, in zijne macht krijgen. Kil. capere. Het luidde later bij ons taken, dat in de kluchtspelen der 17e eeuw zeer gewoon is.’

Is ons taak (wat iemand ter volbrenging op zich ‘neemt’) een overblijfsel van dat taken? Of niet meer dan eene verbastering van het Fransche tâche? Dit laatste houd ik niet voor waarschijnlijk. Let, hoe dit substantief tâche in het Fransch alleen staat gelijk taak ten onzent. Tâcher = ‘trachten’ is een woord van geheel andere afkomst. Ik houd take - taak - tâche voor een Neder-saksischen woordentrits.

care - coeren (= zorg, moeite)

... Coeren, zorghe ende leet

Heeft daert tfolc, spade ende vroe.

(to) do - doen in de beteekenis van maken, zich bevinden:

How do you do? - Wat doe-di?

else - el, els:

te elre stede.

Vandaar ellend = ander land en elders.

(to) fulfil - volvullen:

Daer worden die scrifturen

volvult.

Mischief - miskief, meskief:

God bringhe die ziele uut alle meskief.

(to) rain - raynen:

Het reynde oec zoe zere dan.

(to) lack - laken:

Ende so wie datter een laect

En er niet lands here volmaact.

Laken heeft deze beteekenis van ontberen met die van afkeuren verwisseld.

[p. 280]

guile - ghile:

Sonder ghilen, d.i. zonder arglist.

Ook thans kan ik wederom met een enzoovoorts eindigen.

Franken.