Noord en Zuid. Jaargang 11

Blaadje, gaatje, lootje enz.

In 't verslag der commissie tot afneming der examens voor eene acte M.O. in 't Nederlandsch in 1887 wordt onder de op die examens gegeven foutieve antwoorden ook genoemd, dat een candidaat het voorkomen der gerekte vocaal in woorden als blaadjes enz. toeschreef aan den invloed der j van den verkleinings-uitgang. Dit antwoord, hoewel onjuist, was niet geheel uit de lucht gegrepen. Waarschijnlijk stond den examinandus daarbij voor den geest een stuk van Cosijn in Jaarg. I van den Taal- en Letterbode, waarin op pag. 115 v. gezegd wordt: ‘Dat de j haar naam van halfklinker niet ten onrechte draagt, maar zelfs, als ware zij een echte vocaal, een lettergreep kan openen, bewijst de deminutief-uitgang in gaatje, lootje, goodje enz:’ Jammer voor den persoon in

[p. 228]

quaestie, dat hij zich daarbij niet tevens herinnerde, dat Cosijn deze uitspraak herroepen heeft in Jaarg. II van hetzelfde tijdschrift, waarin hij op blz. 144 v. zegt: ‘'t komt mij thans veel waarschijnlijker voor, dat bijv. goodjes, lootjes, gaatjes uit godje, lotje, gatje gevormd zijn, naar analogie van goden, loten, gaten uit god, lot, gat, dan dat de j daarvan de oorzaak is. Immers komen dergelijke meervoudige demunitieven met heldere vocalen alleen voor, wanneer ook de grondwoorden in 't meervoud den klinker openen. Om 't korter uit te drukken: lotje is 't verkleinwoord van lot en lootjes dat van loten. Een dergelijk verschijnsel, dat zich eveneens in 't dialectisch Duitsch voordoet, vindt men bij de neutra met meervouden op eren, oudtijds er; kindje is 't verkleinwoord van kind, kindertjes dat van kinder (thans kinderen) enz.’

Opmerkelijk is, dat schr. zich ook hier nog tegenspreekt. Terwijl hij toch boven goodjes enz. als ‘gevormd uit godje’ enz. beschouwde, volgt nu: ‘'t Spreekt van zelf, dat de meervouden goodjes enz. later tot de vorming van een enkelvoud goodje enz. aanleiding gaven.’

De laatste lezing klinkt aannemelijk, voor zoover zij de woorden: blaadje, gaatje, paadje, vaatje, lootje, slootje, treedje betreft; maar ten opzichte van goodje kan zij bezwaarlijk juist zijn. Uit den aard der zaak immers kan dit dimunitief alleen voorkomen in de samenstelling minnegoodje, waarvan geen meervoud mogelijk is. Daarom dient voor dezen vorm eene andere verklaring gezocht, die tevens dienen kan tot opheldering van de Mnl. afleiding godelijc en de Nnl. godin, waarvoor in de XVIIe eeuw (bijv. bij Brederoo) veelal goddinne gebruikt werd. Het ontstaan dezer open o is duidelijk, wanneer men weet dat 't Mnl. in den 4en naamv. naast den vorm God ook Gode had. De laatste vorm komt voor bij Maerlant Wap. Mart. I, 805, 840, 947; II, 266; III, 183. De 2e en 3e nv. moesten eigenlijk steeds Godes en Gode luiden, maar daarvoor komt hier en daar Gods en God voor, als bijv. Wap. Mart. II, 290 ‘Gods scat’, vergel.: III, 287, 302. Minnegoodje is dus eene afleiding van de vormen met gerekte en minnegodje van die met onvolkomen vocaal. Daar nu uit niets blijkt, dat de eerstgenoemde vormen ouder zijn dan de andere; daar integendeel in de verschillende oudgermaansche dialecten het woord in alle naamvv. een korten klinker had, geldt althans voor 't woord god niet, wat J. te Winkel in zijne bewerking van Cosijns spraakkunst § 341 zegt: ‘Heeft de stam eenen volkomen klinker, die slechts in het meervoud bewaard is, maar in het enkelvoud onvolkomen geworden is, dan hebben de verkleinwoorden gewoonlijk den volkomen klinker.’ Op de overige woorden kan deze regel echter evenmin van toepassing zijn, want zij komen alle reeds in 't Mnl. met een onvolkomen klinker voor; bovendien blad in 't Ohd.,

[p. 229]

Mhd. en O. saks.; gat in 't O. noordsch en O. saks.; pad in 't Ohd. en Mhd.; vat in 't Ohd. en Mhd., Os., On., Ags.: het komt, volgens Weigand, van 't Praet. Sing. van 't Got. werkw. fitan, dat fat luidde, met korte vocaal. Omtrent lot zegt Franck, Etym. Wdb.: ‘Uit Mnl. lot, b.a. glb. Ags. hlot, Eng. lot, Mnd. lot; hiernaast met anderen klanktrap glb. Got. hlauts, Ohd. hlôz, Ags. hlyt, On. hlautr (en hlutr).’ Ook slot komt in 't Ohd. en Mhd. uitsluitend met korten klinker voor; in 't Mhd. ook met lange vocaal, maar alleen in de beteekenis kasteel. Treedje kan, wat de beteekenis aangaat, eene afleiding van trede zoowel als van tred zijn; misschien heeft de ééne vorm invloed op den anderen uitgeoefend, misschien ook stond trede vroeger in de beteekenis van stap, schrede naast tred; in dit geval zou het hiermee gegaan zijn als met goodje. Vooral scheepje bewijst de onhoudbaarheid van Te Winkels bewering. In 't Mnl. werd elke oorspr. korte i tot e, wanneer zij in eene open syllabe kwam te staan (vandaar de e in: bete, schrede, snede; beten, gebeten en derg. lid-leden, smid-smeden, schip-schepen), terwijl de oorspr. lange i bleef en later in ij overging. De e in scheepje bewijst dus, dat de i, waaruit zij is voortgekomen, van nature kort was. Deze e kwam Mnl. echter ook in den genit. en datief enkv. voor (schepes, schepe; vandaar nog: scheepsgelegenheid, grootscheeps, scheepgaan enz.) en de andere der besproken woorden hadden in die naamvv. den gerekten klinker. Het is dus moeilijk uit te maken of alleen 't meerv. of ook de gen. dat. enkv. op de vorming van 't diminutief van invloed zijn geweest, en het zal het best zijn den regel zoo te formuleeren: Wanneer tegenover een grondwoord met onvolkomen vocaal een verkleinwoord met volkomen klinker staat, dan is dit aan den invloed der verbogen vormen toe te schrijven.

C.J. Vierhout.