Noord en Zuid. Jaargang 10

Boekbeoordeeling. Hulp bij de studie onzer dichters.

In geen enkel opzicht is onze literatuur in tien jaar meer vooruitgegaan, beter aangevuld, dan in uitgaven van oude schrijvers, hetzij met tekstkritiek, hetzij met tekstverklaring.

Na een langen tijd van bespiegeling heeft een breede schaar van hoogst bekwame en geleerde mannen ondernomen den woordenschat onzer taal voor ons op te delven uit het grijs verleden en de mannen van het Middelnederlandsch aan wier spits we Jonckbloet, de Vries en Verwijs zien pralen, en die worden opgevolgd en terzijde gestaan door Cosijn, Moltzer, Verdam, te Winkel e.a. die alweer op een jonger geslacht kunnen wijzen in Kluyver en Stoett om niet van anderen te spreken, hebben den Nibelungen-schat uit den Rijn opgeheven, maar de vloek, aan dat goud verbonden, bleef niet werkeloos: de studie der woorden bracht groote schade aan de studie der zaken: de poëzie stond bij velen verre achter bij de historische studie der taal; men telde de schoonheid van 't kunstgewrocht niet, maar huldigde alleen het ruwe materiaal, waaruit het was vervaardigd. Dat is als een beeldhouwer, die in de eerste plaats mineralogie studeert en als een componist, die les gaat nemen bij een houtkooper en een handelaar in metalen.

Terwijl deze aan den arbeid waren trad weldra eene andere schaar ernstige en bekwame mannen op, die, zoo zij de ouderen ook als hunne meerderen in wetenschap moesten erkennen, toch meenden met erkenning

[p. 107]

van het hooge nut van hun arbeid, naast dezen een anderen te moeten aanvangen, en terwil Middelnederlandsch en de historische taalstudie bij de eersten hoofdzaak was, zochten de anderen liefde voor de poëzie der 17e eeuw op te wekken en daartoe stelden zij zich ten taak.

1.	te zorgen voor een zuiveren, volstrekt betrouwbaren tekst
2.	verklaring te geven van de woorden, die in den loop der tijden van beteekenis zijn veranderd.

Breedvoerige beschrijving van zeden en gebruiken werd soms door enkele korte aanteekeningen vervangen, beschouwingen over de verschillende deelen van het stuk waren geheel uitgesloten.

Daarvoor trad in de plaats eene historische uiteenzetting der omstandigheden, waaronder elk stuk ontstond en de aanleiding, die de schrijver had om te schrijven gelijk hij dat heeft gedaan, gelijk dat blijken kon uit eene uitsluitend op feiten berustende levensbeschrijving, met aanhoudende verwijzing naar des auteurs werken.

Tot deze jongeren, en tot hen, die met hen eenzelfde doel beoogden, moeten gerekend worden prof ten Brink, die door ziin veelomvattende studie over Bredero een voorbeeld had gegeven van een, toen volstrekt nieuwen arbeid, prof. Moltzer, die door verschillende oraties en door zijne Studiën en Schetsen van Nederlandsche Letterkunde getoond had, in den geest der dichters te willen doordringen en ook aan de aesthetika hare rechten te laten; dr. te Winkel, die reeds dadelijk bij zijn optreden in zijne dissertatie over Maerland had getoond, dat hij in den dichter het beeld van het leven en streven van zijn tijd wenschie te zien; Unger die zich al jaren lang als ijverig bibliograaf en tekst-criticus had doen kennen en in zijn arbeid met den hoogst bekwamen en volijverigen, helaas te vroeg ontslapen Mr. A.D. de Vries zoo vaak getoond had te kennen en te kunnen, dan dr. R.A. Kollewijn, die onder de aegide van Moltzer en ten Brink met stalen vlijt de uitgave van Coster had ondernomen, en gelukkig ten einde gebracht, nadat hij reeds door zijne dissertatie Über den Einfluss des Holländischen Dramas auf Andreas Gryphius, weldra door geleerden in Duitschland en Nederland als om strijd geciteerd, bewezen had, een eigenaardig ontdekkings-talent te bezitten en eindelijk dr. Kalff, die wel weinig van zich deed spreken, maar wiens dissertatie Het lied in de middeleeuwen niet alleen eene der dikste, zoo niet de dikste, maar zeker ook eene der belangrijkste letterkundige dissertaties schreef, waarin lexicologie en waardeering van dichterlijk schoon gepaard gingen.

Door dezen werd, als gevolg van de Bredero-feesten de veelomvattende taak ondernomen eene volledige uitgave te ‘bezorgen’ van De werken van G.A. Bredero, waarvan wij vroeger spraken en die in pl. m. 75 vel druks à f 0.10 dus voor f 7.50 (de kunstlievende firma Gebrs. Binger, de uitgevers van Van Lenneps Vondel en van Oud-Holland durfden die grootsche onderneming beginnen) een completen Bredero zouden geven met alle varianten en verklaring der moeielijkste woorden, in de oorspronkelijke spelling, met zorgvuldig bewerkte en omvangrijke inleidingen en bibliographie, terwijl prof. ten Brink, in dezen de aangewezen man, daarbij eene Levensschets van Bredero zou geven en eene Algemeene Inleiding en de uitgevers zorgden voor eene heliographische copie van Bredero's portret,

Met voegzamen spoed volgden de afleveringen elkander op en in ruim twee jaar zal de uitgaaf gereed zijn.

Deze uitgaaf levert dus den tekst, waaraan men zich zal te houden hebben tot mogelijk nieuwe ontdekkingen, enkele wijzigingen zullen voorschrijven.

Wie bij al die welbekende namen niet genoemd werd was de heer H.J. Eymael, evenals Moltzer, te Winkel en Kalff een leerling der Leidsche Hoogeschool en van prof. de Vries, die als leeraar aan de Hoogere Burgerschool te Maastricht wel in zijne omgeving een schoonen naam droeg maar dien onze lezers voor weinige jaren alleen kenden door enkele kleinere bijdragen, tot het grootsche plan bij hem rijpte Huygens te vertolken, den veelgelezene maar weinig begrepene, wiens werken de Hollandsche Maatschappij voor eenige jaren had beproefd uit te geven, maar bij gebrek aan voldoende voorbereiding, met zeer slecht gevolg, waarom de uitgave was geslaakt.

We weten, welke belangrijke bijdragen hij aan ons tijdschrift toevertrouwde, bijdragen, die nog aanmerkelijk in waarde wonnen, toen hij

[p. 108]

die, belangrijk aangevuld als een afzonderlijk 8o deel van 160 bladz. het licht deed zien.

Dat zijn werk inderdaad een reuzenwerk mag heeten, zal ieder toestemmen, als hij den Inhoud heeft ingezien.

Reeds waren door prof. Verdam in de Nederlanclsche Klassieken bewerkt: Costelick Mal, Voorhout, en Een boer; zoomede door denzelfden Cluyswerck, de Zeestraet was toegelicht door Bilderdijk en Stellwagen en Oogentroost door Bilderdijk en Van Vloten. Nu stelde Eymael zich ten taak, die uitgaven te vergelijken met wat hij zelf had gevonden, ten einde aan te wijzen, wat hij, steeds den inhoud en de taal des dichters op verschillende plaatsen met elkaar in overeenstemming brengende, had aantevullen en te verbeteren. Het resultaat was, dat we begiftigd werden met Huygens-Studiën, waardoor op de meeste plaatsen, wat de behandelde stukken aangaat, het laatste woord over den tekst en de verklaring daarvan gesproken is. We kunnen er bijvoegen, dat dit eigenlijk het eerste deel is, dewijl reeds in het volgend no. van dit tijdschrift uittreksels zullen voorkomen van den tweeden bundel, waarin andere stukken zullen behandeld worden.

Eymael verklaart alles, wat verklaring behoeft en verbetert zijne voorgangers, waar het noodig is.

Was dr. Kollewijn twee maal met anderen opgetreden, ook alleen ondernam hij een arbeid, die niet van de gemakkelijkste was.

In 1883 ondernam hij uit te geven ‘eene reeks van merkwaardige en moeielijk te verkrijgen litterarische producten’ met inleidingen over den dichter en diens werk, terwijl hij in de eerste plaats voor een goeden en zuiveren tekst zorgde, verder ‘ophelderingen’ gaf nl. verklaring van eigennamen en moeielijke volzinnen en eindelijk een Woordenlijstje - ‘niet voor den man van het vak, maar alleen voor den leek of den leerling, die de poëzie van een onzer.... dichters ter hand mocht widen nemen,’ - bevattende de verklaring van woorden, die in den loop der tijden van beteekenis veranderden. Het eerste werkje bestond uit J. van Broekhuizen's Nederlandsche Gedichten.

De opmerking ligt voor de hand: ‘Wat hebben we aan Broekhuizen, naar diens verzen vraagt men niet op 't examen!’ Dat is waar. Maar het is ook waar, dat de taal van Broekhuizen is de taal van de laatste helft der 17e eeuw en dat de studie van deze 62 bladz. postf. de studie van de andere dichters uit dien tijd aanmerkelijk gemakkelijker zal maken; gelijk de Shakespeare-lezers weten, dat hij, die eén stuk van Shakespeare van woord tot woord bestudeert, wat aangaat woordenkeus, vormverandering, woordschikking, zinsverbinding, geschiedenis, zeden en gebruiken enz. enz. de meeste moeielijkheden in de andere heeft overwonnen.

Op Broekhuizen volgde P.C. Hooft's Granida op gelijke wijze uitgegeven, met dit eene verschil, dat ‘ophelderingen en woordenlijstje’ vervangen zijn door voetnoten, waarin hetzelfde voorkomt. Ze zijn niet te talrijk en eenvoudig duidelijk en helder.

Een ander stout bedrijf vangt Heemskerk aan te wagen,

of beter, van Moerkerken, de terecht veel geprezen bewerker van Vondels Meesterstukken.

Gelijk we vroeger zeiden, die ‘Meesterstukken’ hebben eene geschiedenis en de uitgaaf, die hij op de eerste liet volgen, toen reeds de tweede omgewerkte herdruk van de eerste verschenen was, doet vooral niet onder, noch voor zijn eigen eerste, noch voor anderer derde.

Maar

Es wächst der Mensch mit seinen höhern Zwecken

en Moerkerken waagde zich aan de ‘Keur uit Hooft en Huygens.

Over dien bundel hebben we van zeer bevoegde hand een uitvoerig artikel te wachten, waarin vooral de tekst en de noten zullen besproken worden; hier wenschen we alleen bij de inrichting van het boek stil te staan, omdat die in den waren zin des woords voorbeeldig mag heeten.

De schr. begint met eene Levensschets van Hooft, veelal woordelijk, geput of althans steeds toegelicht uit Hooft's eigen werken of uit brieven of gedichten van tijdgenooten. De daarop volgende bloemlezing is natuurlijk ‘naar tijdsorde gerangschikt’ maar daarmede is nog niet alles gezegd. Het is zeker zeer gewenscht, dat de lezer wete of Vondel's Altaergeheimenissen na of voor den Gysbreght geschreven zijn, al was het maar alleen

[p. 109]

om de woorden der profetie, die Rafaël in laatstgemeld treurspel uitspreekt. Maar dit is niet bij alle verzen het geval en op de meeste lezers, die zich ten taak stellen een schrijver uit diens werk te leeren kennen en geheel te karakteriseeren, werkt eene zeer omvangrijke bloemlezing ‘naar tijdsorde gerangschikt’ zeer verwarrend. Een omvangrijk gedicht heeft hen eene bepaalde meening over den dichter doen opvatten en een puntdicht of een los doorheen geworpen paar regels komt den pas ontvangen indruk verstoren.

Dat heeft van Moerkerken ook zoo ingezien en daarom met veel overleg karakteriseerende gedichten bijeengebracht, eerst een viertal ‘uit de gedichten voor de reis naar Frankrijk en Italië,’ dan zestien ‘uit de gedichten voor zijn eerste huwelijk’ daaronder Granida, dan elf ‘uit de gedichten tijdens zijn eerste huwelijk’ daaronder leeren we Gheraerdt van Velzen, Ware-nar en Baeto kennen; dan tien ‘uit de gedichten en schriften tijdens zijn tweede huwelijk’ waardoor we ook bekend worden met de ‘Nederlandsche Historiën,’ vooral ook zijn brieven in de laatste afdeeling opgenomen. De stukken zijn overal zóo gekozen, dat ze den dichter kenschetsen zooals hij was in den tijd, waarin hij ze schreef; zoo gewagen de proeven uit de laatste periode meer van de staatkunde en van Hooft's betrekking tot zijne tijdgenooten, de voorlaatste meer van liefde.

Bij Huygens is de verzamelaar anders te werk gegaan.

De levensschets is bewerkt als bij Hooft. Wat de bloemlezing aangaat, zoo zijn behalve enkele kleinere stukken fragmenten gegeven uit de meeste groote als uit: Voor-Hout, Costelick Mal, Gedwongen Onschuld, de Characteres, Stedestemmen, Oogen-troost, Hofwijck, Zee-straet, Sneldichten, en Cluys-werck.

De verklarende noten zijn van den meest uiteenloopenden aard en ze zijn overal aangebracht, waar ze noodig zijn, kort en duidelijk.

De sch. heeft echter terecht ingezien, dat er een zekere mate van kennis en ontwikkeling noodig is om een begin te kunnen maken met de lectuur van Hooft en Huygens en daarom heeft hij niet alles verklaard, maar ook nog wat voor den lezer ter verklaring overgelaten.

Voor mij ligt eene geannoteerde Vondel, waarin van de drie aanteekeningen er twee voorkomen bij de regels:

't Onschuldigh kint hebt ghy verdaen (1)

en

Hij heeft uw hartebloed gespilt (2)

we vinden bij (1) uit den weg geruimd en bij (3) vergoten. Elders vind ik verklaard: beweeght (bewogen), dan wil 't Europe gelden (zal het), het voedt de veede (vijandschap), Febe wijckt de spoocken (voor de).

Dergelijke verklaringen doen meer kwaad dan goed, ze geven den lezer geen gelegenheid om te denken, of zelf te vinden en daardoor wordt de taal des dichters nooit zijn eigendom, nog daargelaten, dat zulke onnoozele dingen gewoonlijk worden opgegeven om noten te geven, niet om den lezer te helpen, zoodat dikwijls de moeielijke zaken zonder verklaring zijn gebleven. Zoo bijv. is bij den regel

't Versleghen Sion laet zyn schilden hanghen

het algemeen verstaanbaar versleghen onnoodig verklaard door verslagen, door schrik bevangen, maar de veel minder verstaanbare rest van dien regel is zonder verklaring gebleven.

Zoo heeft Moerkerken niet gewerkt, hij heeft in de door hem behandelde stukken de moeielijkheden opgelost, die de lezer kon ontmoeten, wat verder aangaat de vormverandering en woordschikking daarover heeft hij wijselijk gezwegen: eenmaal zullen we, naar ik hoop, naast Vondel's Taal van Van Helten, studiën krijgen over de taal van andere hoofddichters, maar bovendien, waar 't om den zin der stukken te doen is, moet men, gelijk wij boven zeiden, zijne aandacht niet verdeelen door nog wijdloopig over grammatische eigenaardigheden te handelen.

Bij de sneldichten van Huygens bijv. zijn maar enkele woorden verklaard en 't verstand van 't geheel, zoowel als de meerdere of mindere waardeering der geestigheden wordt aan den lezer overgelaten.

Met is inderdaad juist genoeg en niet te veel.

Men heeft in de laatste jaren en o.i. zeer ten onrechte, bij de opgaven voor de examens bij voorkeur uit Staring geput en enkele puntdichten

[p. 110]

komen bijna aanhoudend voor, evenals men tot vervelens toe citeert: ‘eikenschors en kaneel’ en ‘Pegaasjen houd eens stil’.

De bijzondere liefhebberij om te Staringen (gelijk Brooshooft zou zeggen) gaf aanleiding tot de uitgave van twee boeken, naast de bestaande goedkoope complete editie, nl. Keur uit de Gedichten van A.C.W. Staring, verzameld en ingeleid door A.W. Stellwagen (Pantheon No. 119), en Keur uit Staring's Gedichten, met inleiding en aanteekeningen door M.J. Koenen (Groningen Wolters).

Over deze werken en over de meerdere of mindere geschiktheid van Staring's puntdichten voor examen-opgaven, spreken wij in een volgend no.

Taco H. de Beer.