Noord en Zuid. Jaargang 9

[p. 331]

De Onderwerps- en de gezegdes-zin ondergeschikte zinnen?

Green taalboek, dat handelt over de leer van den zin, of het noemt onder een der hoofdsoorten van het onderschikkend verband, n.l. dat van de zelfstandige zinnen, ook de onderwerps- en de gezegdes-zin.

Dikwerf dacht ik na over het karakter van die zinnen en telkens kwam ik tot het besluit, dat ze onmogelijk op gelijke lijn kunnen gesteld worden met de voorwerpszinnen. Ik vraag mij af: welken logischen dienst toch doen de onderwerps- en de gezegdeszinnen? En het antwoord is natuurlijk: ze houden het subject en het praedicaat der gedachte in. B. v. 1. Dat gij hier gekomen zijt (= uwe komst alhier), is mij zeer aangenaam; 2. Hij is nog altijd, wat hij vroeger was (= b.v. een oppassend mensch).

Naar aanleiding van deze twee voorbeelden, zal het mij, dunkt me, niet moeilijk vallen, aan te toonen:

1. De onderwerps- en de gezegdeszin behooren niet te huis in de rubriek zelfstandige, onderschikkende zinnen.

2. De gedachte-uiting, waar ze een deel van zijn, heeft niet het karakter van een saamgestelden zin.

1. De logische betrekking tusschen het subject en het praedicaat is niet van dien aard, dat het eene deel der gedachte-uiting kan gezegd worden ondergeschikt te zijn aan het andere, dat het eene bepaling is van het andere. Zie ik eene zelfstandigheid en merk ik daaraan een werking, een eigenschap, een toestand, of de eene of andere bijzonderheid op, dan koppel ik in den taalvorm tot uiting van dat, wat ik waarneem, subject en praedicaat en ik heb een zin, een gedachte-uiting in den eenvoudigsten vorm met de twee onmisbare bestanddeelen er in. -

Is dit waar: hoe kan dan de betrekking tusschen een onderwerpsof een gezegdeszin en het overige deel der gedachte-uiting een andere zijn dan die tusschen het subject en het praedicaat in den enkelvoudigen zin? Blijft die betrekking niet volkomen dezelfde als ik b.v. het onderwerp in: Uw komst is mij aangenaam, of het naamwoordelijk deel van het gezegde in: Hij is nog altijd een braaf mensch vervang door de zinnen: dat gij gekomen zijt en wat hij altijd vroeger was?

Het klinkt dus, op de keper beschouwd, al te vreemd, te beweren, dat de onderwerps- en de gezegdeszin behooren tot die zinnen, welke een bepaling inhouden, zooals de ondergeschikte zinnen doen. Het onderwerp of het gezegde een bepaling of ondergeschikt even als b.v. een voorwerp ondergeschikt is aan, logisch afhankelijk is of tot bepaling dient van het gezegde, niemand zal stellig deze

[p. 332]

meening zijn toegedaan en toch leidt de consequentie er heen, als men wil volhouden, dat de onderwerps en de gezegdeszin tot de ondergeschikte, afhankelijke of bepalende zinnen behooren.

Missen dus de genoemde zinnen het karakter van ondergeschikte zinnen of zinnen, die een bepaling inhonden, zooals de voorwerpszinnen, de zelfstandige zinnen, die den dienst doen van een zelfstandig naamwoord met een voorzetsel, de bijvoeglijke en de bijwoordelijke zinnen, we achten ons dan gerechtigd te beweren, dat ze niet te huis behooren in de rubriek, waartoe ze door alle schrijvers over het zinsverband tot heden gerekend worden. -

2. Ik ga verder en beweer, dat de zinnen, waar ze een deel van zijn geen saamgestelde zinnen zijn.

Wat is een saamgestelde zin?

Elk handboek over de leer van den zin stemt met mij in, als ik zeg: Het is de uiting van ten minste twee gedachten, die een eenheid van gedachte vormen door een zekere logische betrekking, die er tusschen aangebracht is.

En nu vraag ik: waar zijn de twee gedachten in de hiervoren genoemde zinnen uitgedrukt?

Nemen we den eersten, dan is de onderwerpszin dat gij hier gekomen zijt zeer zeker een zin, want de twee noodzakelijke bestanddeelen het subject (gij) en het praedicaat (zijt gekomen) treft men er in aan, maar is dat ook het geval in: is mij aangenaam? Hieraan ontbreekt toch het subject en aan die uitdrukking kan dus onmogelijk de waarde van een zin worden toegekend. En toch zou hij zelfs de waarde moeten hebben van een hoofdzin, zoo de genoemde onderwerpszin een afhankelijke zin is.

Niet anders is het met den anderen zin.

De gezegdeszin: wat hij vroeger was is ja een zin te noemen, maar is dit ook het geval met den zoogenaamden hoofdzin: hij is nog altijd? Immers neen. Wel tref ik hier het subject hij aan, maar waar is het tweede noodzakelijk bestanddeel, het gezegde? We missen het. We kunnen de uitdrukking niet anders de beteekenis van een zin doen bekomen, dan door is als volledig gezegde aan te merken, maar dan verandert het karakter van dat deel der gedachte-uiting: we hebben dan met een bestaanszin te doen en ontnemen dus aan is zijn dienst in de gedachte-uiting, die geen andere is dan om het naamwoordelijk deel van het gezegde aan het onderwerp te koppelen. Is een onderwerp met een koppelwoord dus geen zin, en wie zou het tegendeel willen beweren, dan zal hem zeker ook niet den rang van hoofd-zin kunnen worden toegewezen. -

We komen alzoo tot het besluit, dat de genoemde gedachte-uitingen en dergelijke ook geen saamgestelde zinnen te noemen zijn. -

Maar zouden die soort van zinnen soms wel tot de saamgestelde

[p. 333]

behooren en zou er wèl onderschikkend verband bestaan, wanneer ze gegeven worden in vormen als deze:

1. Het doet mij genoegen, dat gij gekomen zijt.

2. Zij zijn het, die onrust stoken.

Zou het woordje het in het eerste deel dier twee gedachte-uitingen de zaak in orde kunnen brengen?

Het doet mij genoegen en zij zijn het nu hoofdzinnen en dat gij gekomen zijt en die onrust stoken bepalingen van het en dus ondergeschikte, bepalende zinnen?

Om dit uit te maken, vragen we ons af: wat is de dienst van het woordje het in deze zinnen? Een ieder zal het met mij een grammatisch onderwerp en een grammatisch gezegde noemen, en het dus elke logische beteekenis ontzeggen. Trouwens het doet ook geen anderen dienst dan de gewone plaats in te nemen van het onderwerp of het naamw. deel van gezegde. Het kan dan ook heel goed gemist worden, zonder aan de volledigheid of de duidelijkheid der gedachte-uiting iets te kort te doen. En hoe zouden dan de zinnen: dat gij gekomen zijt en die onrust stoken als bepalingen aangemerkt kunnen worden van zoo'n woord, waaraan alleen een grammatische beteekenis gehecht wordt?

We hebben hier dus m.i. te kiezen tusschen deze twee: het heeft geen andere dan grammatische beteekenis, en: het heeft logische beteekenis en maakt dus in waarheid de uitdrukkingen het doet mij genoegen en zij zijn het tot gedachte-uitingen, tot op zich zelven staande (hoofd-)zinnen.

Nemen we het eerste voor waar aan (en wie zal er aan twijfelen?) dan kan er geen redelijke grond bestaan, dat we de bedoelde zinnen, als een bepaling zouden kunnen aanmerken van een in de gedachte-uiting opgenomen woordje, dat slechts de rol van figurant vervult, waaraan geen logische beteekenis gehecht wordt. Wordt het tweede daarentegen voor waar aangenomen, dan vervalt natuurlijk zijn grammatische en krijgt het een logische beteekenis en dan ja kunnen de zinnen dat gij gekomen zijt en die onrust stoken als bepalingen aangemerkt worden van het zinsdeel het uit den hoofdzin. Maar dan verliezen die zinnen natuurlijk het karakter van onderwerpsen gezegdeszin en worden ze inderdaad bepalende, afhankelijke of ondergeschikte zinnen.

Wie zal echter de waarde van de zinnen, die terecht onderwerpsen gezegdeszinnen genoemd worden, zóó voorbij willen zien, louter om ze maar te kunnen blijven rangschikken onder de zelfstandige, ondergeschikte, een bepaling inhoudende, zinnen, even als de voorwerps- en de bepalingzinnen inderdaad zijn?

Doch bovendien waar blijft men dan nog met de zinnen, waarin geen grammatisch onderwerp of gezegde voorkomt, zooals b.v. wie kaatst, moet bal wachten. Ik ontleed: wie kaatst (= elk kaatser,

[p. 334]

een kaatser) = onderwerp, moet bal wachten = uitgebreid gezegde; en ik doe het goed, zou ik meenen.

Hoe zal men hier den zoogenaamden hoofdzin moet bal wachten (die echter geen zin, laat staan een hoofd-zin, is) een onderwerp geven?

Zullen we hier, om toch maar zijn plaats onder de ondergeschikte (bepalende) zinnen te doen blijven innemen, voor den genoemden zin schrijven: Hij, die kaatst, moet bal wachten; om dan te kunnen zeggen: Hij moet bal wachten = hoofd-, en die kaatst = afhankelijke zin? Maar dan verliest immers in dezen nieuwen taalvorm de zin die kaatst ten eenenmale zijn karakter als onderwerpszin?

Nu toch is het bepaling-aankondigend voornaamwoord hij het onderwerp van den hoofdzin en wordt aan dat woord geen grammatische doch een logische beteekenis toegekend, en heeft die kaatst nu het karakter van een attributieven zin. Deze saamgestelde zin behoort dus te huis bij het attributieve verband. -

Kent men echter aan den zin wie kaatst de logische beteekenis toe, die hij inderdaad heeft en denkt men er dus door aan het subject elk kaatser of een kaatser, dan weer kan aan die gedachteuiting nòch de beteekenis van een saamgestelden, nòch aan het deel ervan: wie kaatst die van een ondergeschikten zin toegekend worden. Mij dunkt, dat uit het vorenstaande genoegzaam blijkt, dat de gedachte-uitingen met een onderwerps- en een gezegdeszin in de werken, die handelen over de leer van den zin, verkeerd ingedeeld worden. Waarheen ik ze dan zou willen doen verhuizen?

Ik zou hun een plaats aangewezen willen zien tusschen den enkelvoudigen en den saamgestelden zin in en ze beschouwd willen zien als een overgangsorde daartusschen. Ze zijn inderdaad toch niets anders dan enkelvoudige zinnen, waarin het onderwerp of het naamw. deel van het gezegde niet door een woord, zooals in den enkelvoudigen zin van gewone constructie, maar door een zin wordt uitgedrukt. Ziedaar het eenige verschil met een enkelvoudigen zin. De logische betrekking tusschen de deelen van den zin: het onderwerp en het gezegde, is echter in beide gevallen volkomen dezelfde; alleen de taalvormen, waarvan men zich bij de uiting der gedachte bedient, verschillen.

Met den saamgestelden zin hebben ze echter niets gemeen wat hun beteekenis aangaat; alleen naar hun vorm, die hier onmogelijk beslissen kan, hebben ze soms overeenkomst daarmede. -

J.E.K. Van Wijnen.

Willige Langerak 3 Febr. '86.