Noord en Zuid. Jaargang 9

Kijkjes en Praatjes op Taalkundig gebied.

I. Eenige Afleidingen.

Anemoon. Men placht te beweren, (reeds Plinius deed het), dat deze bloem zich bij voorkeur ontsluit, als het waait. Daarom werd ze genoemd naar anemos, het Grieksche woord voor wind.

Bankroet. Is banca rotta, gebroken bank. Er wordt gezegd, dat oudtijds, in Italië, van den wisselaar of geldhandelaar, die bleek, geen crediet te verdienen, de bank of tafel, waarmeê hij op een openbare plaats stond, verbrijzeld werd. Ten onzent kwam zulk een gebruik niet voor. Hier waren straffen voor bankroetiers: het ronddragen van een hond of van steenen; het staan op den schandsteen, met uithangende broekzakken; het omgevoerd worden

[p. 278]

door de stad, onder geleide van straatjongens, die leêge zakken droegen, en onder 't luiden der schandklok; het dragen van een gelen hoed, enz.

Candidaat. Van candidus, wit, omdat, te Rome, zij, die naar eene ambtsbediening dongen, rondgingen in een wit kleed bij degenen, wier gunst zij zochten.

Fazant, met paragogische t, voor een ouder fasan, dat zelve was voortgekomen uit het Middellat. fasianus, de benaming van gezegde uit Phasis, (in Transcaucasië) in Europa ingevoerde vogelsoort (Gallus Phasianus).

Parelmoer. Samentrekking van parelmoeder. De Duitschers zeggen dan ook Perlmutter en de Engelschen mother of pearl. De Franschen zeggen: nacre de perles. Die van perle d' amour spreken, zeggen onzin.

Porselein, Fr. porcelaine. Zoo geheeten naar den glans der schelp eener slak, die, om haar vorm, porcella, dat is: varkentje, genoemd is.

Schorseneren. Van 't Italiaansche scorza nera, zwarte schors.

Ulevel. Kramm heeft beweerd, dat het eigenlijk moest zijn uilevel, wijl het bonte papier, dat om die zoetigheid gevouwen werd, uilepapier heette. Waarschijnlijker is, dat ulevellen oorspronkelijk kleine olijfjes waren, in suiker geconfijt en in papiertjes gewonden. Bij die opvatting wordt ulevel afgeleid van 't Spaansche olivilla, olijfjen. Men wil, namelijk, dat de bedoelde lekkernij van Spaanschen oorsprong is.

Vaudeville. Komt dit woord, gelijk gezegd wordt, van Val de Vire, het Vire-dal in Frankrijk, dan is er ook weêr iemand bij geweest, die de r niet kon zeggen. Tot nadere verklaring moet dienen, dat in dat dal, in de 15de eeuw, woonachtig was een voller, Olivier Basselin, die met zijn geestige en luimige liedjes het landvolk uit den omtrek vermaakte. Die liedjes werden dan Vaux de Vire genoemd.

II. Iets over spotternij in de taal.

In 't karakter des volks zijn, als in 't karakter van iederen bijzonderen mensch, onderscheidene trekken te zien, maar daaronder ook de spottende trek, de zucht om te spotten en te schertsen. Ten voorbeelde wijs ik (er zou veel meer zijn te noemen) op de spotnamen, door het volk aan verschillenden standen en beroepen gegeven.

Een agent van politie is een dievenvanger en een dievenleider; een barbier een baardschrapper; een kantoorklerk een pennelikker; een werver een zielverkooper; een heerenknecht een mosterdjongen; een apotheker een pillendraaier; een dokter een piskijker; een

[p. 279]

chirurgijn een breukensnijder; een aanspreker (ook wel een kommies( een kraai; een matroos een pikbroek en een zeerob; een onderwijzer een schoolvos; een boekverkooper een boekwurm; een geestelijke (ook wel een advocaat) een zwartrok. Ook heet de geestelijke soms een hemeldragonder. De matroos, als hij zeerob of pikbroek gescholden wordt, noemt van zijne zijde hen, die niet varen, landkrabben. Een landmeter wordt wel een spanrups genoemd. Maar, omgekeerd, in de Natuurlijke Historie draagt de spanrups ook wel den naam van landmeter. Een beunhaas is een brekebeen of een klein man in zijn vak. Oorspronkelijk was het 't snijdertje, dat, onbekwaam om lid van 't gild te zijn, in bedekte afzondering aan zijn lapwerk zat op zijn beun of zolder. Een vilder heet in sommige streken een roodschilder. En het volk vond er bijzondere geestigheid in, om een pensverkooper een pensionaris te noemen.

't Verdient opmerking, dat het volk aan zijn spotzucht bot heeft gevierd ook tegenover de kerk en de geestelijkheid, zelfs in de tijden, toen het aanzien der kerk nog veel hooger en de macht der geestelijkheid nog veel grooter was, dan tegenwoordig. Ten voorbeelde herinner ik eenige woorden en gezegden.

Woorden: monnikenwerk, smulpaap, Pater Goedleven, een patersstuk, een patersvaatje.

Gezegden: Pater, geef je non een zoen! - Hoe dichter bij Rome, hoe slechter Christen. - De heele Santenkraam. - Drinken als als een Tempelier. - Monniken eten, dat ze zweeten, en werken, dat ze koû krijgen. - Wel voor pater en mater, maar niet voor 't gansche convent. - Als de abt de teerlingen geeft, dan mogen de monniken wel dobbelen. - 't Is te Rome de grootste zonde, geen geld te hebben. - Koperen geld, koperen zielmis. - De deugd in 't midden, zeî de duivel, en hij ging tusschen twee Capucijnen.- Wat een monnik durft, daarvoor zou de duivel zich schamen. - De monnik preêkte, dat men niet stelen mocht, maar had zelf de gans in zijn schapulier. - De paap doet geen twee missen voor één geld. - De monniken zijn goed, maar 't convent deugt niet. - Een verloopen monnik spreekt nooit goed van zijn convent. - Was houthakken eene orde, men zou er niet veel monniken voor vinden.

Tot slot het volksrijm hierbij:

Een begijnenpater, een visscherskater en een molenaarshaan, -
Als deze drie van honger sterven, zal de wereld vergaan.

III. Oorsprong van dierennamen.

De taal heeft aan dieren hunne namen gegeven, om onderscheidene redenen.

1. 't Geluid, door hen voortgebracht: koekoek, grutto, kraai,

[p. 280]

kievit, tureluur, hop, karekiet, gekko. Hiertoe behoort de algemeene naam voor kleine vogels: piet. Ook het woord klokhen, verkort tot klok, kloek, is aan 't geluid ontleend.

2. Handelingen of verrichtingen, die hun eigen zijn: putter, spotvogel, ossenpikker, boomkruiper, kragenmaker (op Texel, voor kemphaan); bloedzuiger, doodgraver, laatvlieger, puistenbijter, bladroller, knaagdier, loodsmannetje (Fransch: pilote; Engelsch: pilotfish). In sommige streken noemt men de geelgors of geelvink wel eens schrijver, naar het leggen van eieren, die met roode en bruine streepjes als beschreven zijn. Onder deze soort van namen komen soms natuur-historische ketterijen voor. Zoo is bepaald onjuist de naam: geitenmelker, (Fransch: tête-chèvre; Engelsch goat-sucker; Duitsch: Geissmelker; Latijn: Caprimulgus). Ook de oorworm heeft een naam zonder deugdelijken grond. Eveneens ligt er eene dwaling in, als de ichneumon (ook wel rot van Pharaö) krokodillendooder genoemd wordt.

3. Bijzondere lichaamseigenschappen: lantarendrager, glimworm, stinkdier, sidderaal.

4. Vorm of beweging van 't lichaam of van lichaamsdeelen: steltlooper, draaihals, kruisbek, kwikstaart, grootoor, dwarsoor, buideldier, duizendpoot.

5. Gedaante of beweging, die aan menschen van een bepaalden stand of een bepaald beroep doen denken: secretaris, raadsheer, juffertje. (Half en half domine, de bef-lijster.)

6. 't Karakter: luiaard, luipaard, kemphaan.

7. De kleur: witje, roodborstje.

8. 't Geliefkoosd voedsel: miereneter, kiekendief, bijeneter, wespendief, kersenpikker.

9. De gewone verblijfplaats: paalworm, strandlooper.

10. Overleveringen, afkomstig van kerkelijk gebied: Maria-kever of Onzenlieven-Heersbeestje; Sint Jansvlieg; Johannesworm of Johanneskever (de glimworm.)

Merkwaardig is het groot aantal namen, aan 't Onzenlieven-Heersbeestje gegeven, en vele zijn mij onverklaarbaar. 't Heet ook Onzenlieven-Heershaantje. In Overijsel: Koffiekuken. In Friesland: koffie-engeltje. Op de Veluwe meizoentje. In Zeeuwsch-Vlaanderen: piempampoentje. De Franschen zeggen: bête à bon Dieu; bête à Dieu; vache à Dieu; bête de la Vierge. De Engelschen: Ladybird, Ladyfly, Ladybug, Ladycow. De Duitschers: Gotteslämmchen, Sonnenkäfer, Sonnenkind.

Ook de pissebed heeft verscheidene, ten deele onbegrijpelijke, namen. Bij voorbeeld: varkentje, kelderzeug, krub of krob, tichelbeest, steenworm, ezelworm. De Franschen zeggen cloporte; maar ook pissenlit. Men schijnt afdrijvende kracht toegekend te hebben aan het innemen van de bedoelde diertjes, als artsenij.

[p. 281]

Dat de kleine vogels piet heeten, bedachten we reeds, en wij begrijpen het. Ook, dat de vos den naam houdt van Reintje. Minder duidelijk is 't, waarom alle apen Kees heeten, alle raven Gerrit, alle konijnen Trui en alle ezels Hans.

IV. De geboorte, in de volkstaal.

Te Amsterdam komen de kinderen uit de Volewijk. Te Almelo uit den kloosterput. Te Deventer uit den hoenderput. Te Utrecht uit den munnikenboom. Elders uit de kool of uit den hollen boom. Ook wordt gezegd, dat moeder een kindje gaat koopen; alsmede, dat moeder in een schuitje het kindje uit het rietland haalt, en daarbij in een spijker trapt. In Duitschland is het de ooievaar, die de kinderen brengt. Maar ook in ons land is dat hier en daar de voorstelling. Men denke aan het kinderrijm:

Uiver, uiver, pielepoot!
Breng een kindje op moeders schoot.

V. Kleurennamen.

Niet zelden wordt, in plaats van den enkelen naam eener kleur, eene samenstelling gebruikt, tot versterking van den zin of tot nadere bepaling. Zoo zegt men pikzwart en gitzwart; sneeuwwit en hagelwit; bloedrood; goudgeel; grasgroen; hemelsblauw; aschgrauw; pimpelpaars; kakelbont.

Wat is pimpelpaars? De een denkt aan pimpelen, drinken, en wijst op het paarse gelaat van den drinker. De ander herinnert, dat Kiliaan pimpel vertaalt door papilio, en wil daarom bij pimpelpaars (ook bij pimpelmees) gedacht hebben aan het schitterende paars van sommige vlinders.

Wat is kakelbont? Tuinman antwoordt: ‘gespikkeld, als de kakelende hoenders.’ Ik zou liever denken aan eene tegenstelling tegen stilheid. We spreken immers ook van schreeuwende kleuren en zetten daar stille kleuren tegenover.

Amsterdam.

Dr. E. Laurillard.