Noord en Zuid. Jaargang 9

[p. 237]

Taalpolitie.

Toen de Heer F.J. Heeris voor eenigen tijd eene cacopraphie van Nederlandsche auteurs in het licht gaf, werden daartegen van verschillende zijden bedenkingen geopperd. Inzonderheid achtte men het onraadzaam, jongelieden, die nog op de schoolbanken zaten, het werk van onze beste schrijvers ter verbetering voor te leggen, en vreesde men, dat daardoor bij het jonge geslacht een geest van betweterij zoude worden aangekweekt. Of deze opvatting juist is, kan ik thans in het midden laten. Alleen merk ik op, dat dit bezwaar alleen dan kan gelden, als een dergelijk werkje aan schoolknapen wordt in handen gegeven, en niet (althans in veel mindere mate) als het voor onderwijzers bestemd is. Het behoeft intusschen geen betoog, dat bij het samenstellen van eene dusdanige cacographie groote voorzichtigheid vereischt wordt, opdat er niets in worde opgenomen, dan hetgeen onbetwistbaar met de regelen onzer taal in strijd is.

Het is mijn voornemen in een paar artikelen de aandacht der lezers van dit tijdschrift te vestigen op een aantal feilen tegen taal en stijl, die bijna dagelijks worden begaan, en waartegen juist daarom dient te worden gewaarschuwd.

Ik begin met de fouten tegen de spelling, de verbuiging en vervoeging, en doe hier en daar een greep.

Hiertoe behooren:

1. uitwijden en uitwijding. Deze fout is niet ongemeen. Zij spruit voort uit eene verkeerde woordafleiding. In plaats van aan weiden denkt men aan wijd.¹⁾

1) Men zie over uitweiden Van Lennep in het Magazijn van Ned. Taalkunde (1847), I, blz. 274, en A. de Jager in De Taalgids, XV, blz. 188. - Uitwijden (zegt Van Lennep te recht) zoude nooit anders dan een bedrijvend werkwoord kunnen zijn (verg. uitdiepen, uitbreiden, enz,); weiden geeft eene beweging binnen zekere perken te kennen, dies beteekend uitweiden eene beweging, die zich uit of buiten die grenzen uitstrekt.
De Jager is het in hoofdzaak met Van Lennep eene; echter niet wat de beteekenis van weiden betreft; volgens hem is weiden = grazen, voeden, overdrachtelijk = zich te goed doen, zijn hart ophalen, zich verlustigen; wat hij met aanhalingen uit de werken van Huydecoper, Oudaen, Vondel en Hooft aantoont; zich daarbij tevens beroepende op wildweidig (Oudemans' Woordenb. op Bredero). Weiden werd vroeger in den zin van ons uitweiden gebruikt. (Antonides, IJstroom, blz. 104). Van weiden in fig. zin komt ook weidsch af, ook wel eens verkeerdelijk wijdsch geschreven. Aldus Dr. A. De Jager. - M. z. ook Verwijs Nederl. klassieken, III, 29 noot 5. - Naast uitweiden komt ook afweiden voor; zie Oudemans, Woordenboek op Hooft, en Brandt, Leven van Vondel (Ned. klass. IV, blz, 32): ‘Doch ik keer, om niet verder af te weiden, weêr tot den Dichter.’ Verwijs teekent hierbij aan; ‘Afweiden, van den weg afdwalen met zijn gesprek.’

[p. 238]

Voorbeelden:

Het zou niet aangaan te dezer plaatse in het breede uit te wijden over de beste methode van wetsverklaring, trouwens zulk eene uitwijding zou weinig baten.
J.T.B. - De Grondwet I, 632.
Het is hier de plaats niet uit te wijden over de vruchten, welke wij sedert 1848 van het recht, bij dit artikel gegeven, hebben ingeoogst.
id. id. I, 500.
Door die vaardigheid in 't styleeren is het verhaal uitgesponnen, wordt er uitgewijd over bijzaken.
Nederland 1885, I, blz. 247.
Waarom zal hij dan niet mogen uitmaken, dat zekere uitwijding hoegenaamd niets te maken had met het onderwerp in beraadslaging.
J.T.B. De Grondwet, I, 54.

2. geweldadig, in plaats van gewelddadig, als stond het woord niet met gewelddaad (daad van geweld), maar met weldaad in verband.¹⁾

Bloedrijzing, geweldadige ter aardewerping, is met eene boete van 20 shillingen, solidi, bedreigd.
N. Bijdr. voor Rechtsgeleerdheid en wetgeving 1884, blz. 328.
Hieruit volgt van zelf dat het ook niet bij hem opkwam om de rollen geweldadig om te keeren.
Eigen haard, 1885, blz, 201 kol. 2.

3. halstarrig voor halsstarrig behoort tot de zelfde soort, maar is verschoonbaarder omdat het tweede lid van de samenstelling (starrig) minder bekend is.²⁾

Ik heb den halstarrigen De Witt.... dan toch een lesje gegeven.
A.I. Haagsche schetsen, 1885, blz. 302.
Het is van algemeene bekendheid dat het halstarrige verzet van de Grieksche regeering tegen den eisch der ontwapening, slechts te verklaren was, enz.
De Gids 1883, I 561.

4. Adelijk, onmiddelijk, enz. in plaats van adellijk, onmiddellijk, enz. is eene niet ongewone font.³⁾

- keerden zij zich tegen den overmoed, hetzij van eene adelijke, hetzij van eene stedelijke overweldiging.
J.H. De patriotten en Oranje, 1747-1787, blz. 82.

1) Terloops worde hier gewezen op de dwaze vormen harvochtig en hardroerend, die men nu en dan in de nieuwsbladen vindt.

2) ‘'t Woord is gevormd uit hals en starrig van star, strak, stijf, onbeweeglijk.’ Van Dale, N. Woordenb, der Ned. taal. - ‘Starrigh, sterrigh, namelijk beteekent volgens Kilisen rigidus, durus, d.i. stiff, hard. Halsstarrig is dus halsstijf, en wie een jonger of ouder kind in een bui van halsstarrigheid, hardnekkigheid of stijfhoofdigheid heeft waargenomen, zal de gepastheid dezer bewoordingen erkennen. Hooft bezigde halesterk in den zelfden zin. Dat starrig afgeleid is van star, ster, hoogd. starr (stijf), hetwelk in staroogen en in Kiliaens sterhalsigh = halsstarrigh voorkomt, en waarvan wederom het werkwoord staren gevormd is, behoeft naauwelijks herinnering.’ Nieuw Ned. Taalmagazijn, IV, 75.

3) Zie hierover De Taalgids IX, 278.

[p. 239]

Ieder, die eene vergoelijkende houding tegenover het naturalisme tracht aan te nemen staat onmiddelijk aan de verdenking bloot behagen te scheppen in het vuile schuim eener buitenlandsche letterkunde.
F.N. Nederland, 1885, II, 434.

5. Strafrechterlijk, staatsrechterlijk, volkenrechterlijk. Rechterlijk kan nooit anders zijn dan een bijv. nw. van rechter afgeleid (rechterlijke macht, rechterlijk vonnis, rechterlijke organisatie); strafrechterlijk, staatsrechterlijk, volkenrechterlijk zouden dus moeten beteekenen, wat bij of tot den straf-, staats- ot volkenrechter behoort. Men gevoelt echter, dat staats- en volkenrechterlijk dan geen gezonden zin opleveren. De bedoeling is dan ook: wat tot het strafrecht, staatsrecht of volkenrecht behoort; edoch dit zoude men des noods - de woorden zijn niet fraai en hebben een Duitschen bijsmaak - straf-, staats- of volkenrechtelijk, maar nooit straf-, staats- of volkenrechterlijk kunnen noemen.

Wat zij tegen elkaar misdrijven, gevoelen we niet als moord of diefstal, het valt misschien binnen de termen van onze strafrechterlijke definities, maar niet binnen ons begrip van het strafwaardige.
Handelingen der Ned. Juristenvereeniging, 1885, I, 217.
Het begrip van legimiteit behoort in Nederland tot die staatsrechterlijke oudheden, die niet dan bij hoogst zeldzame gelegenheden en dan nog slechts als sieraad dienst doen.
De Gids, 1885, II, 247.

6. Slepen in plaats van sleepen. Het woordenboek wil, dat sleepen (voorttrekken) met een dubbele, en slepen (gesleept worden) met een enkele e geschreven worde. Deze onderscheiding wordt, tot verarming van onze taal, niet zelden uit het oog verloren, en ook het bedr. ww. met slechts éene e gespeld. Daarentegen wordt de e vaak ten onrechte verdubbeld in beweren.

7. Eene zeer gewone fout is ook de verdubbeling van de slot-d of -t bij de verbuiging van het verleden deelwoord der zwakke of gelijkvloeiende werkwoorden. Zij is natuurlijk daaraan te wijten, dat in den onvolmaakt verleden tijd eene dergelijke verdubbeling plaats vindt. Maar even juist als uitte (onv. verl. tijd van uiten), besteedde (onv. verl. tijd van besteden) zijn, even verkeerd zijn de deelwoordsvormen geuitte en besteedde.

Tegenover het beweren dat dan toch dadelijk na voltooiing van het net eene rente van 2 pct. over het besteedde kapitaal te wachten was, enz,
De Ecomomist, 1885, blz. 962.
Niettegenstaande de meerdere kwantiteit die aangeboden werd hield de markt zich flink staande en waren de besteedde prijzen van het begin tot het einde van het saisoen voor de planters alleszins bevredigend.
Ald. 1886, blz. 225.

8. De uitdrukkingen ten aanhooren van en ten aanschouwen van

[p. 240]

worden vaak zoo geschreven, alsof men hier een derde-naamvalsvorm van aanhoor en aanschouw had.¹⁾

- bij 't afscheid op 't Hoofd, beval de graaf van Hoogstraten den admiraal opentlijk en luid, ten aanhoore van onze burgemeesters.... dat hij de Lubekkers streng moest straffen.
J.t.G. Geschiedenis van Amsterdam, IV, 228.
Zij bleven volharden in de nieuwe leer en gingen op den voorlaatsten Meidag moedig ter dood, ten aanschouwe van een groote menigte.
De Ned. Spectator, 1885, blz. 191.

9. Ook in de spelling der basterdwoorden worden niet zelden fouten begaan. Ik bedoel hiermede niet het gebruik van eene k in plaats van eene c, en dergelijke. In dit opzicht zoude ik ieder eene zekere vrijheid wenschen te laten. Ik althans zie eigenlijk evenmin in, waarom b.v. advocaat beter is dan advokaat, als waarom in souvereiniteit de ou boven de oe de voorkeur verdient. Ieder bepale zelf, of hij zich in dit opzicht bij de oudere of bij de nieuwere richting wil aansluiten, al moge het ook, ter wille van de spellingeenheid, misschien het beste zijn, in dezen het Woordenboek te volgen. Maar wel dient men wanspellingen te vermijden als bijv. ontstaan door de verlenging van de bijna toonlooze i tot ie in fabrikant, muzikant, als waren deze woorden niet rechtstreeks aan eene vreemde taal ontleend, maar van ons fabriek en muziek gevormd. Even juist als de spelling, fabrieken, pleizierig, kommiezen is, even verkeerd acht ik de spelling muziekant, muziekaal, fabriekant, fabriekaat.

De stafmuziekanten hebben hunne instrumenten opgeborgen en spelen nu met vorken en lepels, glazen en flesschen.
W.A.v.R. Herinn. uit de loopbaan van een Ind. off., I. 180.
De fabriekant toch zoekt voor dekblad in de eerste plaats die soort welke naast goeden brand een licht gezond blad levert..
De Economist, 1886, blz. 226.

10. Een zeer gewone, maar m.i. onbegrijpelijke en onvergeeflijke taalzonde is de spelling honderde, duizende. Waarlijk niet ten onrechte heeft Bilderdijk zich daaraan geërgerd.²⁾ Ik moet

1) Zie Van Dale, s.v, aanhooren en aanschouwen, en vooral het Woordenboek der Ned. Taal 1-2-176 (‘de bij velen gebruikelijke schrijfwijze ten aanhoore (v.d. Palm, Red. 2, 121, enz.) is niet aan te bevelen. Wel schijnt een znvr. aanhoor... bestaan te hebben... doch naar ons hedendaagsch spraakgebruik laat zich niet anders dan aan de onbep. wijs van het ww. aanhooren denken, Verg. ten aanschouwen, ten aanzien van en ten overstaan van’), 299 ‘de niet ongewone schrijfwijze ten aanschouwe is bepaaldelijk af te keuren’).

2) ‘Doch wanneer men bij ons van honderden spreekt, weet men dan wat men zegt? Zeker, indien men dit wist, zou men niet zeggen: honderde menschen. Honderd, als adjectivum, is een getal, dat een veelheid omvat, en daar kan dus uit den aart even weinig een meervoud van gemaakt worden, als van twee of drie. Meervoudig van meervoudig in onzin. Honderd menschen zijn en blijven honderd menschen, en men kan ze niet dan arithmeticé vermenigvuldigen, grammaticale vermenigvuldiging zit er niet op. - Maar men kan een adjectivum tot een substantivum maken; en als substantivum kan men 't dan ook een meervoud geven, en op deze wijze honderden zeggen. Doch in dit geval kan men niet zeggen, honderden menschen, of men stelt menschen in genitivo. Honderden menschen is honderden van menschen, gelijk eene bende soldaten eene bende van soldaten is, agmen militum..... Mocht men toch deze wartaal afwennen van honderde menschen te schrijven,’ Bilderdijk, Taal en dichtk. verscheidenheden, IV, 54.

[p. 241]

ronduit verklaren niet te kunnen begrijpen, hoe men in die woorden iets anders kan zien dan het meervoud van de zelfstandige naamwoorden honderd en duizend (de eerste honderd, de eerste duizend), wat uit den zin, waarin zij gebezigd worden, ten klaarste blijkt. Bevreemdend is het daarom, dat men zelfs bij onze goede schrijvers die wanspelling aantreft. Dubbel vreemd, omdat, hoe vaak men ook honderde menschen, duizende stofdeeltjes onder de oogen krijgt, men nooit leest van millioene guldens, alhoewel er geene reden ter wereld is, waarom het eene goed en het andere verkeerd zou zijn.¹⁾

Zie hier weder eenige voorbeelden:

Terwijl de pluimen op hun koppen wuifden en honderde bellen vrolijk tingelden.
De Gids, 1885, I, 219.
Ook in de honderde liedboekjes waarin de voortbrengselen der ‘dii minores’ werden opgenomen, kan men menig fraai lied vinden.
id. 1886, I, 341.
In dien toestand had ik immers reeds honderde malen de reis over den oceaan volbracht.
W.A.v.R. Her. uit de loopb. van een Ind. off. I, 52.
Duizende goudglanzige vakken wierpen de blakende stralen op het bruingele kleed....
Nederland, 1885, blz. 13.
Duizende Duitschers dragen zonder morren hun last, niemand klaagt.
De Gids, 1885, II, 219.
Den Emir werden eene volledige veldbatterij, eenige duizende geweren en een kwart millioen patronen aangeboden.
id. 1885, II, 369.
In één woord, de fabriek is gereed om de ettelijke duizende pikols suikerriet in ontvangst te nemen.
Eigen haard, 1886, blz. 131.

11. Een zeer gewone fout is ook het gebruik van de d in plaats van de t in den onvolmaakt verleden tijd en het verleden deelwoord van het ww. vonnissen.²⁾

Twee mannen, die hoofden en verleiders waren, werden 's maandags terstond gevonnisd.
J.t.G. Geschied. van Amst. IV, 247.

1) Over honderde en duizende zie men ook J.N. Van Dijk in ‘de Taalgids’ IV, 65.

2) Weiland gaf inderdaad vonnisde gevonnîsd; in het Magazijn voor Ned. taalkunde I, 155, werd die d reeds door A.C. Oudemans gewraakt.

[p. 242]

Er mogt voor den gevonnisde geene gelegenheid zijn den regter zelven toe te grimmen.
E.J.P. Leven van Bakhuizen v.d. Brink. (1885) 27.

12. Tegen de verbuiging van alleenstaande bijvoegelijke naamwoorden wordt ook niet zelden gezondigd. Men weet, dat een bijvoegelijk naamwoord, hetwelk door geen zelfstandig naamwoord gevolgd wordt, daarom nog niet altijd als zelfstandig naamwoord optreedt en als zoodanig verbogen moet worden. Dit wordt echter vaak uit het oog verloren.

Naast deze belangrijke ontdekking staan nog enkele anderen omtrent Brederoo's ‘Lucelle’, ‘Angeniet,’ en de kluchten, enz.
J.t.B. Brederoo-Album, blz. 22.
Steeds werd er een goede dag door een slechte gevolgd.
A.I. Haagsche schetsen, 1885, blz. 242.
Over de gepastheid en het nut van sommigen dier neologismen staat het ons vrij te redetwisten.
Cd. B.H. Land v. Rembrandt II¹, 124.

13. Een zonderlingen indruk maken verbogen vormen van woorden, die als oneigenlijke adjectieven niet voor verbuiging vatbaar zijn, zooals bij de hand, enz.

Daniel's bij de hande hospita deed al haar best den scepter naar hem uit te strekken.
H. Mijnheer Daniel en andere verhalen, blz. 57,
En met klokslag van zessen zat ik in de aankante kamer hem op te wachten.
De Lantaarn, 1885, no. 21.

14. Eenigszins van den zelfden aard zijn vormen als eene te vragene vergunning, eene te doene opneming. Prof. De Vries zegt dienaangaande: ‘Het gebruik van een infinitief met te als attributieve bepaling, en dan nog wel verbogen, is bepaald af te keuren. Dergelijke uitdrukkingen zijn uit den aard der zaak uitsluitend praedicatief: de straf door mij te ondergaan, best, maar niet het door mij te schrijven boek, en veelmin, met verbuiging: de te ondergane straf, de te doene keuze, de te voorziene gebeurtenissen, de uit te stane ellende. Men ontleent die uitdrukkingen aan de Duitsche zegswijzen: “das zu schreibende Buch, die zu vorsehenden Ereignisse enz; maar dáár zijn die zegswijzen door misverstand en vergissing ontstaan... Het declineeren van een infinitief bij wijze van een attributief adjectief is inderdaad iets monstrueus.’¹⁾ Nog erger is de fout, als het werkwoord niet bedrijvend, maar onzijdig is, omdat dan de vorm zelfs niet praedicatief mag gebezigd worden. Eene te ontstane vacature, is een dubbel monster.

1) Smidt. Geschiedenis van het Wetb, van Strafrecht, I, 312.

[p. 243]

Het, ten gevolge dezer operatiën te ontstane schuldsaldo wordt tusschen de contracteerende staten periodiek vereffend, onder berekening van winst.
De Economist, 1885, blz. 567.

15. Eene fout, waarop Van Lennep in zijne Alledaagsche bokken in het gesprek gewezen heeft¹⁾, is het gebruik van ten of ter (samengetrokken uit te den of te der) voor voornaamwoorden.

Ten zijnen huize werd.... door hen en Assendelft.... de twist ‘nedergelegd.’
J.t.G. Geschiedenis van Amst. IV, 259.
Juist ten dezen tijde expireerde ook de commissie van den schout Mr. Jan Hubrechtzoon.
id. id. IV, 245.
Zoo is de plicht der schepenen om aller ter hunner kennis gekomen misdrijven aan te brengen dezelfde.
N. Bijdr. voor Rechtsgeleerdh. en Wetgeving, 1884. blz. 379.

Afkeuring verdient om de zelfde reden de schrijfwijs ten allen tijde i.p.v. te allen tijde.²⁾

Tollen zijn ten allen tijde de plagen des koopmans geweest.
J.t.G. Geschied. van Amsterdam IV, 111.

Hiermede neem ik van de spelfouten en wat daarmede samenhangt afscheid, en ga ik over tot aanwijzing van andere feilen tegen taal en stijl, waarop de aandacht dient gevestigd te worden.

Dit echter in een volgende aflevering.

Mr. C. Bake.

1) blz. 106. Zie ook De Taalgids, I, 141, waar tegen Dr. Brill, die in zijne Spraakleer ten dezen en ter dezen met een beroep op het oude de deze verdedigd had, wordt aangevoerd, dat de deze alleen gebezigd werd als het voornaamw, deze zelfstandig optrad.

2) De Taalgids, II, 72. - Prof. De Vries bij Smidt t.a.p. I, 261.