Noord en Zuid. Jaargang 9

[p. 182]

Nalezing op Middelnederlandsch.

De Redactie van dit Tijdschrift, heeft het noodig geoordeeld om als proeve eenige bladzijden te wijden ‘aan eene zeer populaire inleiding tot de studie van het Middelnederlandsch, waarin een Middelnederlandsche tekst volledig zal worden behandeld en verklaard, zóó, dat hij, die deze stukken nauwkeurig leest, zonder groote inspanning de eigenlijke studie kan aanvangen.’

Dit besluit is genomen, om te voldoen aan de vele verzoeken, die door verschillende inteekenaren hierom aan de Redactie werden gedaan.

Het is echter ondoenlijk om, even als op een college, een Mnl. tekst in een tijdschrift te behandelen. Hieraan zijn te veel bezwaren verbonden, dan dat dit met eenig goed gevolg zou kunnen geschieden. De wijze, waarop een gedeelte van het gedicht ‘Van den Vos Reinaerde’ behandeld werd, bevestigt dit volkomen.

Wij laten daar, dat moest aangegeven zijn, door wien, waar en wanneer het is geschreven, maar de behandeling van den tekst laat stellig veel te wenschen over. Een paar voorbeelden mogen dit bewijzen.

R. 43 bevaen voor ‘bevangen,’ evenals ons ‘gaan’ staat voor ‘gangen’ (zie ook afl. 2, bl. 107).

Dit is eene meening, die vóór 40 jaren werd verkondigd, doch waarmede wij reeds lang hebben afgedaan. Indien het Wdb. der Nederl. Taal was geraadpleegd, dan zou men dit waarschijnlijk niet hebben behoeven te lezen.

Gaan is geenszins een gesyncopeerde vorm van gangen (waarvan ging), maar eene afleiding van den wortel ga, waarnaast een andere verwante ga(n)g bestond.

Wat vaen betreft, dit is door syncope van de h ontstaan uit Got. fâhan, evenals haen uit hâhan, terwijl vangen gevormd is naar anologie van het meervoud van het perf. en het part. van dat werkwoord.

R. 111 onhout - vijandig gezind. De verklaring is goed, doch hier is verzuimd, te wijzen op de sterke kracht, die on in het Mnl. heeft. Niet eene bloote ontkenning, doch eene sterke tegenstelling geeft dit voorvoegsel in het Mnl. te kennen. Zoo beteekent onscone niet leelijk doch afschuwelijk leelijk, iemand onwaerd hebben is niet iemand niet waardeeren, doch iemand verachten. Zegt een dichter ‘Het stont den riddere herde onsiene’ dan bedoelt hij dat de ridder in hachelijke omstandigheden verkeerde. Een onsachte winter is een verschrikkelijke, vreeselijk strenge winter, enz.

R. 119 omme - om. ‘Omme’ staat voor ‘ombe’ en dat is naar alle waarschijnlijkheid oorspronkelijk eene samenstelling van om en bij (vgl. Ohd. umbi, Osaks. umbi en Angs. ymbe).

[p. 183]

De waarschijnlijkheid hiervan kan ik niet inzien. Kluge (Etym. Wörterb.) zegt dit wel is waar, doch het Wdb. der Nederl. Taal bewijst ons het tegendeel. Omme, vroeger ombe beantwoordt aan Lat. amb, (ambire, ambages), Gr. ἀμφὶ, Sansk. ambhi.

R. 124. Het is niet waarschijnlijk, dat ‘ontberen’ in verband staat met het oude sterke werkwoord ‘beren’ (dragen).

Naar ik meen, hangen deze twee verba wel degelijk samen. Omberen (ontberen) beteekent wegdragen en der claghe omberen, de aanklacht van zich dragen, er zich niet mede bemoeien, nalaten. (Zie Oudemans, Mnl. en Onl. Wdb. V, 233, 235).

Ik heb hier gewezen op enkele punten, die onjuist of onvolledig waren voorgesteld. Thans zou ik opmerkzaam kunnen maken op hetgeen niet is gezegd en toch had moeten gezegd worden. Ook hier wil ik mij tot enkele bepalen.

R. 7 dat hi di vite dede soeken.

Het werkwoord doen is hier als hulpwerkwoord gebruikt en drukt als zoodanig den tijd uit van het werkw. in welks dienst het treedt.

Hi dede soeken beteekent derhalve hij zocht. (In het Engelsch is to do nog genoeg als hulpwerkw. bekend). Zoo lezen wij: Lieve here, nu doet ontfaen dit mijn present. Lorr. V, 1318 (doet ontfaen = ontvang). Waertoe eest goet, dat gi coninc heten doet. Velth. II, 17, 49 (heten doet = heet). Dien (roc) dede daer vinden doen een Juede, Sp. III⁷, 6, 83, (dede vinden = vond). Zie verder het Mnl. Wdb. van wijlen Dr. E. Verwijs en Dr. J. Verdam, waar ook over doen als vervangend hulpwerkw. (Rein. I, 24) wordt gesproken, en waaruit zal blijken, dat die plaats hier verkeerd werd verklaard.

R. 64. Isengryn begonste saen ende sprac d.i.: begon spoedig te spreken.

In de Taalkundige Bijdragen I 123 is door Prof. J. Verdam over ende gesproken en er op gewezen hoe dit voegwoord dikwijls gebezigd werd ter verbinding van twee w.w., die gelijktijdig plaats hebben. Duidelijk blijkt dit in: In eenen houc gaet hi ende sit (gaat hij zitten) Sp. I⁸, 8, 55. Paulus stont ende bevede (stond te beven) Ned. Proza 224, saten ende aten (zaten te eten), Stoke IX, 301 enz.

R. 77. staerblent, stekeblind.

Naast dezen vorm komt ook staelblint voor, (Torec 2412 ‘Maer si sijn alle staelblint,’) dat zich volgens Dr. v. Helten Mnl. Spraakk. paragr. 103, door volksetymologie had ontwikkeld onder den invloed der uitdrukking te stale staen, ‘op een stal, d.i. vaste plaats’, alzoo ‘stil, strak staan’, van de oogen gezegd b.v. Lancelot II, 1198. ‘Ende sine oegen gingen te stale staen.’ 24816, ‘Ende (si) vochten soe, dat eer iet lanc Hen die ogen te stale stonden.

[p. 184]

R. 93 inne ghescreeft niet daer an d.i: ik zou het daarop niet geheel en al kunnen schrijven.

Het is een bijna algemeene regel in het Mnl., dat alle werkwoorden, die met een der hulpbehoevende werkwoorden zijn samengevoegd, ge voor zich krijgen. Vooral geschiedt dit wanneer kunnen of mogen vooraf gaat en aan eene voltooiing kan worden gedacht bijv.: Dat wijt niet ghesegghen en connen Lsp 1, 41, 72. Dat en constic niet ghedoen, Lsp 2, 32, 17. Wat ghelopen mochte de paert, Stoke 4, 1514. Mensceit mach te genen stonden Der Godheit zin ghegronden Sp 3⁴, 16, 32. Ook dan wanneer kunnen of mogen niet is uitgedrukt, maar in de gedachte kan worden aangevuld, treedt ge voor het w.w. bijv.: Dat alle die leven niet gheseiden (niet zouden kunnen zeggen) Lsp 1, 21, 92. Tes gi gehuert enen boet (hebt kunnen huren) Mor. 3407.

Zie vooral Dr. J. Verdam Tekstcritiek en Taal en Letterbode III, 151.

R 106 die selve worst stal ende nam.

Hier nemen wij een verschijnsel waar, dat herhaalde malen in Mnl. geschriften voorkomt en waarover is gehandeld door Dr. Verdam in de Taalk Bijd. I, 122. Ik bedoel de prothusteron ‘het vermelden der feiten of toestanden, niet in de chronologische orde, maar naar het gewicht, dat zij in het oog van den schrijver bezitten, zoodat meermalen voorop komt te staan het feit, dat het laatst heeft plaats gehad, indien de schrijver het noodig vindt, daarop den meesten nadruk of het meeste licht te laten vallen.’

Eenige voorbeelden ter opheldering:

Troyen f^o. 263 d.

Hier na so vel hij
In onmacht, mer II ridders quamen,
Die hem wechdroeghen ende opnamen.

Ferg. 86.

Die hert spranc op ende wert vervaert.

Wal. 985.

Hi cleedde hem ende es upghestaen.

Onnauwkeurige verklaringen als bijv. van sinxen daghe, en hof, het geheel ontbreken van bewijsplaatsen zooals bij R. 99 en R. 113, en het, bij R. 122, niet wijzen op het mnl. wicht, op booswicht en op het in Groningen gebruikelijke ‘nuver wicht’ (aardig meisje), zal ik stilzwijgend voorbijgaan.

Veel zou aan deze opmerkingen nog zijn toe te voegen. Het bovenstaande is m.i. voldoende om te laten zien, dat de behandeling van den tekst verre van volledig is, den beoefenaar van het Mnl. op een dwaalspoor brengt en geenszins in de gelegenheid stelt

[p. 185]

om zonder groote inspanning, de eigenlijke studie aan te vangen.

Het eenige middel, om Middelnederlandsch te leeren, is het lezen van mnl. dichters met behulp van een betrouwbaar glossarium.

In den 4den jaargang bl. 60 van dit Tijdschrift is reeds gewezen op de werken, die hiervoor zijn aan te bevelen.

Voor hen, die dezen jaargang niet mochten bezitten zal ik hetgeen dáar vermeld is opgeven met bijvoeging van enkele andere werken.

Verwijs Bloemlezing	uit mnl.	dichters.
Der Leken Spiegel	uitgegeven	door	Dr. M. de Vries.
Carel ende Elegast	uitgegeven	door	Dr. W.J.A. Jonckbloet.
Beatrijs	uitgegeven	door	Dr. W.J.A. Jonckbloet.
Van den Vos Reinaerde	uitgegeven	door	Dr. W.J.A. Jonckbloet.
ook	uitgegeven	door	E. Martin.
Ferguut	uitgegeven	door	Dr. J. Verdam.
Theophilus	uitgegeven	door	Dr. J. Verdam.
Seghelyn van Jherusalem	uitgegeven	door	Dr. J. Verdam.
Rymkronyk van Melis Stoke	uitgegeven	door	B. Huydecoper.
Roman van Moriaen	uitgegeven	door	Dr. J. te Winkel.
Roman van Torec	uitgegeven	door	Dr. J. te Winkel.

Verder zijn zeer aan te bevelen de uitgaven in de Bibliotheek van Middelnederl. Letterkunde de onder redactie van Dr. H.E. Moltzer en Dr. J. te Winkel en hieronder vooral Alexanders Geesten van Jacob van Maerlant uitgegeven door Dr. J. Franck, als ook Floris ende Blancefloer uitgegeven door Dr. H.E. Moltzer.

Ook verzuime men niet te lezen:

Proeve van Middelnederlandsche Taalzuivering door Dr. M. de Vries.

Tekstcritiek van Middelnederlandsche schrijvers door Dr. J. Verdam.

Menig belangrijk artikel vindt men ook in Taalgids, Taal en Letterbode, Taalkundige Bijdragen en Tijdschrift voor Nederlandsche Taal en Letterkunde uitgegeven vanwege de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden.

Als spraakkunst gebruike men:

Middelnederlandsche Spraakkunst door Dr. W.L. van Helten, of Mittelniederländische Grammatik von Dr. J. Franck en als Woordenboek Middeln. Woordenboek van wijlen Dr. E. Verwijs en Dr. J. Verdam. Ook kan men desnoods raadplegen Oudemans Bijdrage tot een Middel- en Oudnederl. Wdb.

Al deze werken, met uitzondering van de twee laatste, zijn aan te vragen en ter lezing verkrijgbaar in ieder Universiteits-Bibliotheek, zoodat het, hoewel wenschelijk, toch direct niet noodzakelijk is, ze aan te schaffen.

Leiden, 17 Maart 1886.

S.