Noord en Zuid. Jaargang 9

[p. 150]

Verrassen, brieschen, hijschen, loochenen.

Nog steeds verwacht ik antwoord op mijne vraag, waarom men verrassen (van rasch, hd. rasch = überrasschen) met ss, maar daarentegen brieschen (‘dat met bruisen in betrekking schijnt te staan,’ vergel. ook brausen) en hijschen (hd. hissen, IJslandsch hisa) met sch schrijft, en voorts, waar de schrijfwijze van loochenen op berust, dat toch afgeleid is van den Sing. Praet. van liegen en reeds in het Gotisch (laugnjan) en het Oudsaksisch (lôgnjan) met een g geschreven werd.

C.

Antwoord.

Het bijvoeglijk naamwoord rasch is gevormd van den Germaanschen stam rath (Indogerm. wortel rot) met den afleidingsuitgang -ska. Uit *rathska of *ratsqa is de tandletter th (t) uitgevallen vóór den uitgang. De slotklinker viel volgens het ‘vocalische Auslautgesetz’ af. In het Gotisch moest het woord dus luiden *rasqs (de slot -s is teeken van den nominatief); het Oudnoorsch heeft röskr (de slot-r is teeken van den nominatief); het Oudhoogduitsch rosch, het Middelhoogduisch rosch, resch, risch, het Nederlandsch rasch.

Hoogwaarschijnlijk is ons bijv. naamw. rad verwant met rasch. In rad treft men alleen den uitgang -ska (-sch) niet aan.

Naast ons adjectief rasch bestaat het bijwoord ras, dat misschien naar analogie van het adjectief rasch is gevormd, maar als bijwoord niet met -sch mag worden geschreven, daar de uitgang -ska juist dient om bijvoeglijke naamwoorden te vormen, en in den stam geen -sch voorkomt. Ras moet dus de spelling van 't bijwoord zijn.

Van rasch of ras werd nu een werkwoord rasschen of rassen gevormd, dat spoeden, ijlen beteekende. Anna Bijns schreef b.v. rasschen, Camphuyzen daarentegen rassen, en dat in een tijd, toen men ook in de spreektaal nog steeds verschil maakte tusschen sch en s Naast rasschen (rassen) ontstond ook al spoedig het werkwoord verassen (ook zich verrassen) in de beteekenis van bespoedidigen, verhaasten. Gewoonlijk werd dit met ss geschreven.

Toen de spelling van verrassen dus moest worden vastgesteld, had men de vrije keuze tusschen sch en ss. Het werkwoord toch kan zoowel van het bijwoord als van het bijv. naamw. zijn gevormd. Daar nu het gebruik sprak voor ss heeft men de spelling met sch niet aangenomen.

[p. 151]

Bruischen en bruisen.

Men neemt het bestaan aan van twee gelijkbeteekenende stammen: brusk en brus.

Van brusk komt het Middelnederlandsche bruischen (Zie Verdam's Woordenboek). B. v. ‘Het wait, het bruuscht daer dagelike’ (Rose, C. 5770). De spelling ‘bruischen’ zou dus ook nu nog uitstekend te verdedigen zijn. Van brus komt het Hoogduitsche brausen, naar analogie van welk woord men tegenwoordig bruisen schrijft.

Brieschen staat met bruischen in verband. Daar het in het Middelnederlandsch steeds briescen luidt en ook steeds met sc of sch werd geschreven, bestond er geen reden om de spelling in briesen te veranderen.

Hijschen.

De afleiding van dit woord is onbekend. Men vermoedt, dat het afkomt met het Vlaamsche hijse = hijschmachine. Verder schuilt de etymologie in 't duister. Men heeft zich daarom, wat de spelling betreft, eenvoudig aan 't gebruik gehouden. Dat de Duitschers hissen hebben is in dit geval geen reden voor ons om hijsen te schrijven. 't Is toch niet onwaarschijnlijk, dat de Duitschers het woord aan het Nederlandsch hebben ontleend; en dat wel in een tijd, toen de sch in de spreektaal reeds tot s was geworden.

Intusschen is 't zeer goed mogelijk, dat de schrijfwijze hijsen in in den grond der zaak de voorkeur verdient.

Loochenen en liegen.

Het is onbetwistbaar, dat loochenen afkomt van liegen. De beschaafde uitspraak laat echter zóó duidelijk eene -ch in 't woord hooren, dat er van een spelling loogenen niet in ernst sprake kan zijn. Men had een middelweg kunnen kiezen en loognen schrijven (verg. heuglijk in plaats van heuchelijk, enz.). Het verband tusschen loochenen en liegen is in het taalbewustzijn echter niet meer zóó sterk, dat de regels der afleiding en gelijkvormigheid de overwinning konden behalen op dien der beschaafde uitspraak.

In zeer vele gevallen komen de vier of vijf spelregels van De Vries en Te Winkel met elkander in strijd. Natuurlijk hangt de beslissing dan alleen af van de uitspraak der vaders van onze nieuwe spelling. En voorloopig is 't zeker het best, zich daarbij neer te leggen.

Pax.