Noord en Zuid. Jaargang 9

[p. 146]

De bepaling der voornaamwoorden.

In de Spraakkunst van Terwey lezen we de volgende bepaling der voornaamwoorden:

‘De voornaamwoorden duiden zelfstandigheden aan in tegenstelling van de substantieven, welke zelfstangigheden noemen - of zij bepalen zelfstandigheden door zekere toevallige kenmerken daarvan aan te geven in tegenstelling van de adjectieven, welke blijvende kenmerken der zelfstandigheden beteekenen. In 't eerste geval dragen zij den naam van zelfstandige, in 't laatste dien van bijvoegelijke voornaamwoorden.’

Deze definitie, die zich niet aanbeveelt door kortheid, heeft echter de verdienste, dat zij met omzichtigheid gesteld is en zoo volledig alle gevallen tracht te omvatten, als dat bij zoo geheel in aard verschillende bestanddeelen als de zelfstandige en bijvoegelijke voornaamwoorden mogelijk is.

Tot recht verstand der aangehaalde omschrijving is noodig, dat men zich juist voor oogen stelle, wat door de verschillende beperkingen en tegenstellingen bedoeld wordt.

Het zal dan wellicht blijken, dat men tot een geheel andere voorstelling komt dan een oppervlakkige lezing zou doen vermoeden.

Elk zelfstandig naamwoord drukt op zichzelf een begrip uit; de substantieven zijn, met andere woorden, de resultaten van een oordeel. Dit blijkt vooral duidelijk bij die zelfstandige naamwoorden, welke zich laten terugbrengen tot werkwoorden; zoo laat meel, het gemalene, zich terugvoeren tot malen; drank, het gedronkene, tot drinken; band, wat bindt, tot binden, enz. Met de afgeleide substantieven is het niet anders; verwijdert men de voor- en achtervoegsels, dan blijft de stam over, die in vele gevallen weder tot een werkwoord teruggebracht kan worden. Zoo komt deksel van dek, aanhangsel van hang enz., zoodat dus telkens weder een stam met verbale beteekenis overblijft. (Zie Taalgids II, 159.)

Ditzelfde grondbegrip blijft aan de zelfstandige naamwoorden eigen, op welke wijze, in welke verbindingen ze ook gebruikt mogen worden. Er is een hemelsbreed verschil tusschen landhuizen, tuchthuizen, tuighuizen, lijkenhuizen enz., maar toch is in alle het woord huis de uitdrukking van het begrip woning, of minstens overdekte plaats. Het woord wagen behoudt in kruiwagen, spoorwagen, speelwagen, enz. steeds dezelfde grondbeteekenis.

Met de zelfstandige voornaamwoorden is het geheel anders. Zij drukken niet elk voor zich een eigen begrip uit: hetzelfde voornaamwoord heeft nu eens de eene, dan weder eene andere beteekenis. Zoo stelt ik nu eens een man, dan een vrouw, dan weer een kind of ook een dier of een levenloos voorwerp voor, naarmate

[p. 147]

een der eerstgenoemde als spreker optreedt, of een der laatste als sprekend voorgesteld wordt. Hij en zij kunnen alle personen en zaken voorstellen, van wie gesproken wordt. Die of deze kan op alle mogelijke personen of voorwerpen zien, naar mate zij zich min of meer in des sprekers nabijheid bevinden.

Ofschoon dus èn de zelfstandige naamwoorden èn de zelfstandige voornaamwoorden dienen om in den zin aan de gedachte uitdrukking te geven, doen zij dit op geheel verschillende wijze.

Het substantief is de naam van een bepaald begrip; het noemt de zelfstandigheid, zooals het eerste gedeelte onzer bepaling zegt.

Het zelfstandig voornaamwoord laat zich met het eigelijke begrip, dat door het substantief uitgedrukt wordt, niet in; het wijst er slechts op (zie Cosijn § 142) en houdt slechts rekening met zekere uitwendige of toevallige omstandigheden, als het zich al of niet in de nabijheid des sprekers bevinden, de betrekking tot den spreker of den toegesproken persoon, enz., of zooals onze definitie het uitdrukt: de zelfst. voornaamwoorden duiden de zelfstandigheden aan.

Men heeft dus hier aanduiden niet op te vatten in den zin van aanwijzen in eenigszins zwakker zin, zooals gewoonlijk verkeerdelijk gedaan wordt. Aanduiden dient hier de beteekenis te verkrijgen van onderscheiden door zekere kenmerkende, toevallige omstandigheden in het licht te stellen; die omstandigheden zien somtijds, maar niet altijd op de plaats, waar het voorwerp zich ten opzichte van den spreker bevindt. Het aanwijzen heeft steeds betrekking op de plaats.

Strikt genomen wordt alleen de plaats aangewezen door de aanwijzende voornaamwoorden die, deze en gene. Met eenigen goeden wil zou men ook de persoonlijke voornaamwoorden tot de plaatsbepalende kunnen brengen, namelijk door ik als het middelpunt der omgeving aan te merken, terwijl de tweede en derde persoon door den vorm van het persoonlijk voornaamwoord hun plaats ten opzichte van den spreker eenigszins aanwijzen. Daaruit zou men dan weder kunnen laten volgen, dat de bezittelijke voornaamwoorden als gevormd van den tweeden naamval der persoonlijke, terwijl het verschil in casus het wezen van het begrip niet wijzigt, op dezelfde wijze een betrekking van plaats aanduiden als de persoonlijke. Men zal evenwel toegeven, dat bij deze laatste voornaamwoorden het begrip van plaats door dat van het bezit geheel op den achtergrond gedrongen wordt, terwijl de vragende, de bepalingaankondigende en de onbepaalde pronomina de plaats der voorwerpen geheel in het midden laten.

Daarom ook is de bepaling, die in de Spraakkunst van Brill van de voornaamwoorden gegeven wordt, nl. voornaamwoorden zijn woorden, die de voorwerpen aanwijzen, met onderscheiding van de

[p. 148]

plaats, die zij in de ruimte innemen, ondanks het groote gezag van den schrijver, niet dan onder voorbehoud aan te nemen.

Tot recht verstand van het eerste deel der definitie, in Terwey gegeven, is het dus noodig de juiste beteekenis van noemen en aanduiden in het oog te houden.

Het tweede gedeelte der bepaling, dat op de bijvoegelijke voornaamwoorden ziet, zoekt een juist begrip daarvan te geven door ze tegenover de bijvoegelijke naamwoorden te stellen. Zij bepalen zelfstandigheden door zekere toevallige kenmerken daarvan aan te geven - in tegenoverstelling van de adjectieven, welke blijvende kenmerken der zelfstandigheden beteekenen.

Een bijvoegelijk naamwoord bij een zelfstandig naamwoord gebezigd bepaalt het begrip, daardoor uitgedrukt, doet ons het voorgestelde meer in bijzonderheden beschouwen. In eene ouderwetsche, gebeeldhouwde kast wordt het algemeene begrip kast door het adjectief gebeeldhouwde nader beperkt, het alzoo bepaalde begrip wordt nog nader bepaald door het bijvoegelijk naamwoord ouderwetsch. In een zilveren horloge wordt het algemeene begrip horloge bepaald door zilveren.

Daarenboven drukken de bijvoegelijke naamwoorden, die voor een gedeelte oorspronkelijk van werkwoorden afkomstig zijn, als vlug van vliegen, blank van blinken, slank van slinken, dik van dijgen enz., op zichzelf een begrip uit, evenals de substantieven.

Daaruit volgt dat, wil men in eene uitdrukking de beteekenis onveranderd laten, men het bijvoegelijk naamwoord niet door een ander vervangen mag, tenzij door een, dat met het eerste synoniem is. Zoo kan men in een zindelijk meisje het adjectief niet vervangen door een ander als bijv. vuil, lief enz., zonder het begrip van het geheel te veranderen; wil men het oorspronkelijke denkbeeld onaangeroerd laten, dan mag men het bijvoegelijk naamwoord slechts vervangen door woorden als helder, net enz., die met zindelijk overeenkomen.

Niet alzoo de bijvoegelijke voornaamwoorden. Deze laten het begrip zelf geheel onaangeroerd, maar wijzen slechts een toevallig kenmerk aan, van geen ander belang dan dat het voor het oogenblik de beteekenis van het substantief eenigszins bepaalt.

Het wezen der zaak laat het bijvoegelijk voornaamwoord echter buiten beschouwing. Zoo laat in mijn jas het voornaamwoord mijn het begrip jas ongewijzigd, evenals in zekere vrouw, het voornaamwoord zeker het begrip vrouw, enz.

In tegenoverstelling met de bijvoegel. naamwoorden kan men het eene voornaamwoord voor het zelfstandig naamwoord staande, gereedelijk door een ander van geheel verschillende beteekenis vervangen, zonder het begrip van het geheel te wijzigen. Ik kan

[p. 149]

zeggen: ik wil deze schilderijen verkoopen en ik wil mijne schilderijen verkoopen, terwijl ik toch in beide gevallen dezelfde schilderijen bedoel, en dus het denkbeeld geheel ongewijzigd blijft, ofschoon deze en mijn in beteekenis volstrekt niet met elkander overeenkomen.

Uit het aangevoerde kan dus blijken, dat de bijvoegelijke voornaamwoorden het begrip, door het zelfst. naamw. uitgedrukt, geheel onaangeroerd laten, terwijl de adjectieven juist het begrip zelf wijzigen of zooals onze definitie het uitdrukt:

De bijvoegelijke voornaamwoorden bepalen zelfstandigheden, door zekere toevallige kenmerken daarvan aan te geven - in tegenoverstelling van de adjectieven, welke blijvende kenmerken der zelfstandigheden aanduiden.

Den Haag.

P. Poot.