Noord en Zuid. Jaargang 9

[p. 105]

Middelnederlandsch.
(Vervolg.)

Nu gaet hier up ene claghe.

Isingrijn ende sine maghe
ghinghen voor den coninc staen.
Isengrijn begonste saen
ende sprac ‘coninc here,
dor u edelheit ende dor u ere
ende dor recht ende dor ghenade
ontfaerme u miere scade
die mi Reinaert heeft ghedaen,
daer ic af dicke hebbe ontfaen
groten lachter ende verlies.
Voor al dandre ontfaerme u dies
dat hi mijn wijf hevet verhoert
ende mine kindre so mesvoert
dat hise besekede daer si laghen,
datter twe noint meer ne saghen,
ende si worden staerblent.
nochtan hoondi mi sent.
het was sint so verre comen
datter een dach af was ghenomen
ende Reinaert soude hebben ghedaen
sine onsculde: ende also saen
alse die heleghe waren brocht,
was hi andersins bedocht
ende ontfoer ons in sine veste.
Here, dit kennen noch die beste
die te hove sijn comen hier:
mi hevet Reinaert dat felle dier
so vele te lede ghedaen,
ic weet wel al sonder waen,
al ware al tlaken paerkement,
dat men maket nu te Ghent,
inne ghescreeft niet daer an.
dies swijghic nochtan,
ne ware mijns wives lachter
ne mach niet bliven achter
no onversweghen no onghewroken.’

Doe Isengrijn dit hadde ghesproken,

stont op een hondekijn, hiet Cortois,
ende claghede den coninc in fransois:
hoet so arem was wilen ere,

[p. 106]

 

dat alles goets enhadde mere

 

in enen winter, in ene vorst,

 

dan allene ene worst,

105.

ende hem Reinaert, die felle man,

 

die selve worst stal ende nam.

 

Tibeert die cater die wart gram.

 

aldus hi sine tale began,

 

ende spranc midden in den rinc

110.

ende seide ‘here coninc,

 

dor dat ghi Reinaerde syt onhout,

 

so enes hier jonc no out,

 

hine hebbe te wroeghene jeghen u.

 

dat Cortois claghet nu,

115.

dats over menich jaer gbesciet:

 

die worst was mine, al enclaghic niet.

 

ic hadse bi miere list ghewonnen

 

daer ic bi nachte quam gheronnen

 

omme bejach in ene molen,

120.

daer ic die worst in hadde gestolen

 

enen slapenden molenman.

 

hadder Cortois iewet an,

 

dan was bi niemene dan bi mi.

 

hets recht dat omboren si

125.

der claghe die Cortois doet.

Regel 61. upgaen - beginnen.

claghe - aanklacht.

R. 62. Isingrijn, Isengrijn; later Isegrijn en Isegrim - de wolf. Men heeft den naam willen verklaren door ‘als ijzer grimmig.’ Deze etymologie berust evenwel niet op vasten grondslag.

maghe - magen, bloedverwanten. Mannelijk meerv. Het enkelvoud luidt maech.

R. 64. begonste - begon. Het werkwoord beghinnen werd in het Middelnederlandsch gewoonlijk sterk vervoegd. Somtijds kreeg het echter in den verleden tijd en in het verleden deelwoord de uitgangen der zwakke werkwoorden; in die gevallen bleef nochtans de klinker o in genoemde vormen behouden. De uitgangen nu, die in het Middelnederl. achter den stam werden gevoegd om een zwakken verl. tijd en een zwak verl. deelwoord te vormen. waren gewoonlijk -de (-te) en -d (-t), maar nu en dan ook ste en -st. Met deze uitgangen vormde men dus van ‘beginnen’ den verleden tijd ‘begonste’ en het verl. deelw. ‘begonst’ (of ‘begoste’ en ‘begost,’ daar de -n veelal uitviel). De sterke vormen luidden natuurlijk ‘beghon’ en ‘begonnen.’

[p. 107]

saen - spoedig, dadelijk.

R. 65. coninc here - heer koning. Here staat eigenlijk voor ‘heerre’ of ‘herer’, daar het in oorsprong de comparatief is van een bijv. naamwoord ‘heer’, dat hoogverheven, eerwaardig beteekende. Aanvankelijk wilde ‘here’ dus zeggen: ‘gij, die hooger zijt dan ik.’

R. 66. dor - wegens, ter wille van.

R. 68. ontfaerme. Gebiedende wijs enkelvoud van ontfaermen (ontfermen). Oorspronkelijk werd het enkelv. dezer wijs bij de zwakke werkwoorden steeds gevormd door -e achter den stam te voegen. Later werd de bloote stamvorm ook gebruikt, evenals dit bij de sterke verba het geval was. Van den anderen kant kwamen naast de vormen zonder -e der sterke verba ook vormen met -e (naar analogie der zwakke ww.) in gebruik. Zoo kon dus ieder werkwoord eindelijk een dubbelen imperat. sing. vormen, nl. met -e en zonder -e.

miere scade. Tweede naamv. enkelv. vrouwelijk sterk. Scade komt ook mannelijk zwak voor. Miere staat voor mijnre of mijner.

R. 70. daer ic af - waarvan ik.

dicke - dikwijls.

ontfaen - ontvangen, gekregen. Evenals gangen tot gaan, werd vangen tot vaen samengetrokken.

R. 71. lachter - smaad. Etymologisch is het woord lachter volkomen hetzelfde als ons tegenwoordige ‘laster.’ In het Oudhoogduitsch luidde het woord: lahstar (spreekt uit: lachstar). Zoowel de h (ch) als de s konden uitvallen. In het eerste geval ontstond het woord laster, in het tweede lachter.

R. 72. dies, tweede naamval van dat, bij ontfaermen. ‘Daarover.’

R. 73. hevet - heeft.

R. 74. mesvoert - mishandeld.

kindre. De meervoudsvorm luidt eigenlijk kinder; de e achter de r is òf ontstaan door invloed van de -r, òf naar analogie van woorden, die in 't meervoud op -e uitgingen, aangehecht.

R. 75. besekede, onvolm. verl. tijd van beseken d.i. bepissen.

daer si laghen - op de plaats, waar zij lagen.

R. 76. datter - zoodat er.

noint.... ne - nooit.

R. 77. worden - werden. De onbepaalde wijs van dit werkw. luidde in het Middelnederlandsch ‘werden.’ Het werd vervoegd: werden, ward, worden, geworden. Naast den vorm ward kwam o.a. ook de vorm word voor, zoodat de toenmalige verleden tijd gelijk was aan onzen tegenwoordigen, en onze verleden tijd aan den toenmaligen tegenwoordigen tijd. Die verandering is waarschijnlijk eensdeels te verklaren uit den invloed, dien de w op de volgende e kon hebben (naast wech komt b.v. woch voor), anderdeels uit

[p. 108]

de wisseling van a (vóór r) met e, waardoor naast wart de vorm wert voorkwam. Hierdoor moest verwarring ontstaan; eerst werden de vormen word en werd beide zoowel voor den tegenwoordigen als voor den verleden tijd gebruikt (aldus omstreeks 1600) en toen men daarna weer naar een onderscheid tusschen die beide tijden streefde, werd de tegenwoordige toestand geboren.

staerblent - geheel blind; blind, dat zij staarden.

R. 78. nochtan. Ons nochtans (uit nog -dan met de bijwoordelijke -s).

hoondi - hoonde hij, d.i. bedroog, bracht te schande.

sent of sint is sinds, sedert, na dien tijd.

R. 79. comen - gekomen.

R. 80. af was ghenomen - was bepaald.

R. 81. ende - dat, waarop. Niet zelden staat ende in de plaats van andere voegwoorden of het betrekkelijk voornaamw.

R. 81, 82. soude hebben ghedaen sine onsculde - zou den onschuldseed hebben afgelegd. ‘Onschulde’ is vrouwel. enkelv. 4e naamv.

saen - spoedig.

R. 82. die heleghe - de (heilige) reliquieën.

brocht - gebracht. De vorm ‘bracht’ komt als verl. tijd en verl. deelw. even veelvuldig voor als ‘brocht.’

R. 84. was hi andersins bedocht - was hij anders bedacht, was hij van voornemen veranderd. ‘Andersins’, ontstaan uit ‘anders sins’, beteekent eigenlijk: in een anderen zin.

R. 85. ontvoer van ontvaren, d.i. ontgaan, ontkomen, ontspringen.

veste - vesting, slot.

R. 86. kennen - weten.

die beste - de voornaamsten.

R. 87. te hove. Hove is derde naamval van hof (onzijdig sterk), wegens het voorzetsel te.

comen - gekomen. In den regel nemen de Middelnederlandsche werkwoorden in het verleden deelwoord ghe voor den stam. Bij de werkw. comen en worden ontbreekt dit ghe echter steeds. Vergel. ook b.v. reg. 79.

R. 89. te lede. Lede is 3e naamv. enkelv. van het onzijdige substantief ‘leed.’ Derde naamv. wegens het voorzetsel te.

R. 90. al sonder waen. Letterlijk: geheel zonder vermoeden. Dus: met zekerheid. Als stoplap komt de uitdrukking ‘al sonder waen’ zeer dikwijls in Middelned. gedichten voor.

R. 91. paerkement - perkament. Dit woord is overgenomen uit het Middeleeuwsch-Latijnsche pergamentum (lat. Pergamenus) dat beduidt: tot Pergamus behoorende, van Pergamus komende. Het perkament werd het eerst in de stad Pergamus (thans Bergama) bereid.

R. 93. inne = ic ne, ik (niet).

[p. 109]

ghescreeft voor ‘ghescreve het.’ ‘Ghescriven’ is schrijven, bij elkaar schrijven.

daer an - daarop.

De zin van R. 91-93 is: Indien al het laken, dat tegenwoordig te Gent vervaardigd wordt, perkament ware, zou er nog te weinig perkament zijn om de beschrijving van al het leed te bevatten, dat Reinaert mij heeft aangedaan.

R. 94. dies - van dat, daarvan. Dies is een genitief van het onz. ‘dat.’

R. 95. ne ware - maar. Ons voegwoord maar is, hoe vreemd het op 't eerste gezicht ook moge lijken, uit ‘ne ware’ ontstaan. Dat eene -n en eene -w, die op elkaar stooten, tot m kunnen worden, blijkt b.v. uit het dialectische hebbeme voor hebben we. De m heeft met de -n gemeen, dat zij neusletter en met de w, dat zij lipletter is. Het eerst zal ne ware de beteekenis van ons maar hebben gekregen, in zinnen als de volgende: ‘ik zou gaarne uitgaan, ne ware (= ware het niet, dat) het regent.’ Daardoor was het mogelijk, dat maar langzamerhand als tegenstellend voegwoord in gebruik kwam. Uit de oorspronkelijke beteekenis van maar is het gemakkelijk te verklaren, dat het voegwoord nog gedurende langen tijd kon worden gevolgd door het ontkennende ne.

lachter - smaad. Zie de aanteekening bij vs. 71.

R. 96. bliven achter. Naar alle waarschijnlijkheid moeten wij ‘achterblijven’ in dezen regel opvatten als ‘verwaarloosd worden,’ ‘in 't vergeetboek raken,’ ‘onopgemerkt blijven.’

R. 97. no onversweghen. Niet onverzwegen zou beteekenen: wèl verzwegen. Dit is klaarblijkelijk de bedoeling niet. Wij zullen dan ook op voorgaan van Dr. J.W. Muller ‘onversweghen’ veranderen in ‘versweghen’, waardoor de zin duidelijk wordt.

R. 98. hadde. Aantoonende wijs. Hebben (oorspr. habjen) had een bijvorm haven, waarvan de onvolm. verl. tijd werd gevormd: ik havde enz. Door assimilatie werd havde tot hadde, welken vorm wij in 't Middelnederl. geregeld aantreffen. Later werd ‘hadde’ door apocope tot ‘had.’

R. 99. hiet Cortois - dat Cortois heette. In het Middelnederl. wordt het betrekkelijk voornaamwoord meermalen niet uitgedrukt, zoodat de bijvoeglijke bijzin zonder verbindingswoord naast den hoofdzin komt te staan. ‘Cortois’ beteekent de ‘hoffelijke’, de ‘hoofsche’. Cortois spreekt dan ook Fransch.

hiet. Onvolm. verl. tijd van ‘heten’

R. 100. in fransois - in het Fransch. De oudere Fransche vorm van ‘français is ‘françois’, dat in het Middelnederlandsch met verhollandschte uitspraak werd overgenomen.

R. 101. hoet - hoe het, dat het.

wilen ere - vroeger eens. Wile beteekent eigenl. tijd. Als bij-

[p. 110]

woordelijke uitdrukking beteekent ‘wilen’ in vroeger tijd, eens. Ere is eerder, vroeger.

R. 102. dat - dat het. - alles goets. Partitieve genitief.

enhadde - niet had.

R. 106. die selve - diezelfde.

nam - wegnam

R. 107. wart - werd. Zie de aanteek. bij vs. 77.

gram - boos, kwaad.

R. 108. tale - rede, redevoering.

began - begon. De werkwoorden, die vervoegd worden als binden en zwemmen, hadden in het enkelv. van den onvolm. verl. tijd eene -a, in het meervoud eene -o: ‘beginnen, began, begonnen, begonnen;’ ‘zwemmen, zwam, zwommen, gezwommen.’ De vocaal van het meervoud is later ook in het enkelvoud gedrongen (in het Hoogduitsch daarentegen drong de vocaal van 't enkelv. in het meervoud; het oude: finden, fand, funden, gefunden werd finden, fand, fanden, gefunden).

R. 109. spranc - sprong. Zie de vorige aanteekening. De ng is op het eind van het woord tot nk (nc) verscherpt.

in den rinc. De vergaderde dieren staan of zitten in een kring. De aanklager of de redenaar begaf zich in den kring, om door allen verstaan te kunnen worden.

R. 111. dor dat - omdat, wijl.

onhout - vijandig gezind. Verg. het Duitsche ‘hold,’ gunstig, vriendschappelijk gezind, genegen.

R. 112. enes - is (niet). De ontkenning bij ‘es’ is noodzakelijk wegens het volgende ‘no’ (noch).

R. 113. hine hebbe - of hij heeft; die niet heeft. Zeer eigenaardige constructie. De dubbele ontkenning drukt in dergelijke zinnen zeer duidelijk eene bevestiging uit (in andere gevallen kan de ontkenning door toevoeging van een of twee andere ontkenningen versterkt worden). ‘Hier en es niemen, jonc no out, hine hebbe te wroeghene’ beteekent: ‘hier is niemand, jong noch oud, die niet heeft te klagen.’ Natuurlijk is de bedoeling: ‘Ieder, zoowel jong als oud, heeft te klagen.’

wroeghen - klagen, aanklagen. Het ‘wroegen’ van het geweten wil dus ook zeggen het ‘aanklagen,’ het ‘beschuldigen.’

R. 114. dat - wat.

R. 115. over - voor. Nog heden wordt in sommige streken van ons land (o.a. in Rotterdam) ‘over’ in de beteekenis van voor gebruikt.

R. 116. mine. - De mijne. ‘Mine’ moet hier bepaaldelijk als bezittelijk voornaamwoord (vrouwel. enkelv. 1e naamv.) worden opgevat en niet als de tweede naamval van het persoonl. voornaamwoord.

R. 117. bie mire list - door mijne list; ‘miere’ is derde naam-

[p. 111]

val vrouwelijk enkelv. en staat voor mijner (mynre, myrre, miere).

R. 118. daer - daar, waar.

gheronnen - geloopen. Gheronnen komt van rinnen, nog over in: zoo gewonnen, zoo geronnen (d.i. weggeloopen, weggegaan). Niet volkomen hetzelfde is het woord ‘geronnen’ in de uitdrukking ‘geronnen bloed.’ Hier hebben wij te doen met het verleden deelwoord van ‘gerinnen,’ d.i. samenloopen, samenvloeien.

R. 119. omme - om. ‘Omme’ staat voor ‘ombe’ en dit is naar alle waarschijnlijkheid oorspronkelijk eene samenstelling van om en bij (vgl. Oudhoogd. umbi, Oudsaksisch umbi en Angelsaksisch ymbe).

omme bejach - op buit.

ene, 4e naamv. vrouwel. enkelv.

R. 121. enen slapenden molenman. Derde naamval. Molenman is molenaar. Vergel. tuinman naast tuinier, en de nu nog voorkomende eigennamen Meuleman en Meulemans.

R. 122. hadder Cortois iewet an - zoo Cortois er iets aan had. Iewet, later tot iet en (door toevoeging der adverbiale -s) tot iets geworden, is ontstaan uit ‘eo wiht.’ Eo beteekende ‘eenige’ en ‘wiht,’ dat eerst persoon, schepsel schijnt te hebben aangeduid, kreeg daarna de meer algemeene beteekenis van ‘zaak, ding.’ Iewet of iets wil dus eigenlijk zeggen: eenig ding, eenige zaak. Dat dit wicht in verband zou staan met het ww. wegen is verre van zeker en wordt door bekwame taalgeleerden betwijfeld.

R. 123. dan - dat en, dat (niet).

bi - door, door middel van.

niemene. Datief van niemen.

R. 124. hets recht - het is rechtvaardig, het is goed.

omboren. Verleden deelwoord van omberen (klemtoon op de tweede lettergreep) of ontberen d.i. nalaten, afwijzen. Het is niet waarschijnlijk, dat ‘ontberen’ in verband staat met het oude sterke werkwoord ‘beren’ (dragen), waarmede baar, gebaren, geboorte, geboren enz. verwant zijn. Misschien is de stam van ontberen etymologisch gelijk aan bar of baar, hetwelk ‘bloot’ beteekent in de woorden en uitdrukkingen barrevoets, baar geld, openbaar (= open en bloot) de bare zee, eene bare leugen, de baarlijke duivel.

R. 125. der claghe. 2de naamval (vrouwelijk enkelvoud, hier sterk gebruikt) bij het werkwoord omberen.