Noord en Zuid. Jaargang 9

[p. 35]

Middelnederlandsch.
van den vos Reinaerde.

Willem, die Madoc maecte,
daer hi dicke omme waecte,
hem vernoide so haerde
dat davonturen van Reinaerde
in dietsche onghemaket bleven,
(die hi hier hevet vulscreven)
dat hi die vite dede soeken
ende hise na den walschen boeken
in dietsche dus heeft begonnen.
god moete ons siere hulpe jonnen!
nu keert hem daer toe mijn sin
dat ic bidde in dit beghin
bede den dorpren enten doren,
ofte si comen daer si horen
dese rime ende dese woort
die hem onnutte sijn ghehoort,
dat sise laten onbescaven.
te vele slachten si den raven
die emmer es al even malsch:
si maken sulke rime valsch
daer si niet meer of ne weten,
dan ic doe, hoe dat si heten,
die nu in Babilonien leven.
daden si wel, si soudens begheven.
dat ensegghic niet dor minen wille.
mijns dichtens ware een ghestille,
ne hads mi ene niet ghebeden
die in groter hoveschede
gherne keert hare saken:
soe bat mi dat ic soude maken
dese avonture van Reinaerde.
al begripic die grongaerde
ende die dorpren ende die doren:
ic wille dat die ghene horen
die gherne pleghen der eren
ende haren sin daer toe keren
dat si leven hoofschelike,
sijn si arem, sijn si rike,
diet verstaen met goeden sinne.

[p. 36]

40.

nu hoort, hoe ik hier beghinne.

 

Het was in enen sinxen daghe

 

dat bede bosch ende haghe

 

met groenen loveren waren bevaen.

 

Nobel die coninc hadde ghedaen

45.

sijn hof craieren over al

 

dat hi waende, hadde hijs gheval,

 

houden te wel groten love.

 

doe quamen tes coninx hove

 

alle die diere, groot ende clene,

50.

sonder vos Reinaert allene.

 

hi hadde te hove so vele mesdaen

 

dat hire niet ne dorste gaen:

 

die hem besculdich kent, ontsiet.

 

also was Reinaerde ghesciet:

55.

ende hier omme scuwedi sconinx hof

 

daer hi in hadde cranken lof.

 

doe al dat hof versamet was,

 

was daer niemen sonder die das,

 

hine hadde te claghene over Reinaerde,

60.

den fellen metten roden baerde.

Titel. Van den Vos Reinaerde. Derde naamval, wegens het voorzetsel van. De nominatief luidt Reinaert; de genitief Reinaerts; de datief Reinaerde, de accusatief zoowel Reinaert als Reinaerde. De naam Reinaert, van het oude Ragin-hardus, beteekent hoogstwaarschijnlijk ‘sterke in raad’, d.w.z. de sluwe.

Regel 1. Willem staat in den datief; dat de avonturen van Reinaert niet beschreven werden in het Nederlandsch, ‘vernoide’ (d.i. verdroot) Willem.

Die Madoc maakte. Madoc is naar alle waarschijnlijkheid de naam van een verloren geraakt dichtstuk, dat evenals de Reinaert ‘Willem’ tot maker had. Het schijnt, dat de Madoc ook ‘Madoc's droom’ werd genoemd en dat het gedicht tot den Arthurcyclus behoorde.

Reg. 2. dicke - dikwijls.

Reg. 3. hem staat in den datief en is eigenlijk eene herhaling van het in R. 1 genoemde ‘Willem.’

Vernoide van vernoyen - verdrieten. Den stam van het woord vindt men terug in het Fransche ‘ennuyer.’

so haerde - zoo zeer (letterl. zoo hard.)

Reg. 4. davonturen gewone samentrekking voor ‘die avonturen’ (die = de).

Reg. 5. in dietsche - in het Nederlandsch. Dietsch of Duitsch (want etymologisch zijn deze woorden gelijk) is afgeleid van diet

[p. 37]

d.i. volk. Dietsch beteekent dus eigenlijk ‘tot het volk behoorende’ en kreeg, van taal gebruikt, de beteekenis ‘volkstaal.’ Tegenover het Dietsch stond de taal der kerk en der geleerden, het Latijn.

R. 7. dat. Het verdroot Willem zóó, dat de avonturen van Reinaert in de volkstaal niet beschreven waren, dat hij enz.

vite - levensbeschrijving. Het woord is eigenlijk het Latijnsche vita.

soeken - opzoeken, opsporen.

R. 8. hise - hij haar (de levensbeschrijving.)

R. 10. moete - moge. In de beteekenis ‘mogen’ komt het Middelnederlandsche ‘moeten’ zeer dikwijls voor.

siere hulpe - zijne hulp. De woorden staan in den tweeden naamval en moesten dus eigenlijk luiden: ‘sijner hulpe.’ Door metathesis werd ‘sijner’ tot ‘sijnre’ en dit weder door assimilatie tot siere (eigenl. ‘sierre’ of ‘sijrre’).

jonnen - gunnen. ‘Onnen’ heeft in het Middelnederl. dezelfde beteekenis. ‘Geonnen’ is tot ‘gonnen’ (ons ‘gunnen’) en ‘jonnen’ geworden.

R. 11. hem - zich.

R. 13. bede - beide (‘bede - ende’ = ‘zoowel - als’).

den dorpren. ‘Dorper’ had niet alleen de beteekenis van dorpsbewoner, maar gewoonlijk die van ‘lomperd’, ‘onbeschaafd persoon.’

doren - dwazen. Het enkelv. is, ‘dore’. Vergelijk het Duitsche ‘Thor’ - dwaas.

R. 14. ofte - indien.

R. 15. rime - rijmende regels, versregels. Het enkelv. is ‘rijm.’

woort - woorden. Enkelv. ‘dat woort’; meervoud gewoonlijk ‘die woorde’; hier rijmshalve ‘die woort’.

R. 16. hem - hun. Het persoonl. voornw. van den derden persoon wordt in 't meerv. voor alle geslachten aldus verbogen: 1. si; 2. haerre (of haers); 3. hem; 4. hem.

ghehoort - ‘om te hooren’, ‘om te vernemen’.

R. 17. sise - zij ze (de verzen en woorden).

onbescaven. Eigenl. onafgeschaafd. Dus: in waarde onverminderd, ongeschonden.

R. 18. den raven. Derde naamval enkelvoud. Eerste naamval: die raven (vergel. het Eng. the raven).

R. 19. emmer - altijd.

malsch - onbeschaamd.

R. 20-23. ‘Zij heeten zulke verzen verkeerd (slecht), waarvan zij niet meer weten, dan ik weet, hoe de menschen genaamd zijn, die op dit oogenblik leven in Babylon.

R. 24. daden si wel - deden zij goed, als zij goed wilden doen.

si soudens begheven - zij zouden het nalaten, “soudens” staat

[p. 38]

voor “souden des”, daar begheven een tweeden (soms ook een vierden) naamval van de zaak bij zich krijgt. “Des” is de genitief van het voornaamwoord “dat.” - s kan ook wezen de genitief van het pers. voorn. “het.”

R. 25. dor - om.

wille - is accus. sing. De nomin. luidt evenzoo.

R. 26. Mijns dichtens ware een ghestille. Eigenl. “wat mijn dichten betreft, zou er stilte zijn.” Dus: “ik zou niet gedicht hebben.”

R. 27. ne.... niet. Evenals in R. 21 dubbele ontkenning, die in 't Middelnederl. steeds voorkomt.

hads. Vergel. de aanteekening bij “soudens” (R. 24). Dus “had - des” of “had-s.” De hier voorkomende genitief is de “tweede naamval van de zaak” bij bidden.

ene - iemand (van het vrouwelijk geslacht), eene dame.

R. 28. groter. Derde naamval (wegens het voorzetsel in) enkelv. van het bijv. naamw. grote.

hoveschede - wellevendheid, beleefdheid.’ ‘Hoofschheid is hetzelfde woord als ons “heuschheid.”

R. 29. keert hare saken. De uitdrukking “sine saken keren” beteekent eigenl. zijne zaken wenden; dus: handelen, zich gedragen. Zij, die “in groter hoveschede gherne keret hare saken”, handelt zooveel mogelijk met de uiterste welwillendheid.

R. 30. soe. Dikwijls voorkomende vorm naast si - zij. (vr. enk.)

bat van bidden - verzoeken.

R. 32. begripen. Eigenl. aangrijpen. Vandaar “berispen.”

die grongaerde - de grompotten. Accus. plur. van grongaert.

R. 33. Zie de aanteekening op R. 13.

R. 34. ic wille = ik wil. In het Germaansch was van het werkw. willen de optatief in gebruik, in plaats van den indicatief. Vandaar ook in het Middelnederl. ic wille, du willes, (of wils), hi wille, wat door apocope tot ik wil, - -, hij wil is geworden.

R. 35. pleghen der eren - de eer handhaven, eervol handelen. “Pleghen” regeerde eenen genitief. “Ere” werd zwak verbogen en wel als volgt:

Vrouwelijk Enkelvoud:

1. die ere; 2. der eren; 3. der eren; 4. die ere.

R. 36. haren sin - hunnen zin.

Het meervoud van het bezittelijk voornaamw. van den derden persoon luidde haer voor alle drie de geslachten. Dus “haer dorp” (hun dorp), “hare daghe” (hunne dagen) enz.

daer toe keren - daarop zetten, daarop stellen.

R. 37. hoofschelike - wellevend, hoffelijk, zooals het beschaafden menschen betaamt.

R. 38. sijn si arem, sijn si rike - hetzij zij arm of rijk zijn.

R. 39. diet - die het.

[p. 39]

R. 39. met goeden sinne. Datief. Sin is hier “verstand.”

R. 41. in. Tegenwoordig “op”. Vergel. ons “in den avond”, “in den nacht”, “in den morgen”, in de week’ enz.

Sinxen daghe - Pinksteren. ‘Sinxen’ is ontstaan uit ‘quinquagesima (dies) d.i.: vijftigste dag (na Paschen). Is ‘sinxen’ dus aan het Latijn ontleend, ‘Pinksteren’ dankt zijn oorsprong aan het Grieksche πεντεϰοστή (pentekostè), dat eveneens ‘vijftigste dag’ beteekent.

Sinxen daghe staat in den datief.

R. 42. bede... ende - zoowel... als.

haghe. Vrouwelijk, enkelv. 1e naamv.

R. 43. met groenen loveren. Datief plur. (voorzetsel met).

bevaen voor ‘bevangen’, evenals ons ‘gaan’ staat voor ‘gangen.’ ‘Bevaen’ beteekent hier ‘voorzien’, ‘bedekt.’

R. 44, 45. hadde ghedaen craieren. Eigenaardige, maar zeer juiste constructie, waar wij thans zouden zeggen: had doen craieren.

Craieren is ‘uitroepen’. ‘Het hof doen uitroepen’ wil zeggen, alom bekend doen maken, dat er aan het hof een groote bijeenkomst en vergadering van alle ‘Heeren’ zou plaats hebben.

R. 46. wanen. Niet in de beteekenis, die wij tegenwoordig aan dit woord hechten, maar in die van ‘denken’, ‘van plan zijn.’

hadde hys gheval - als hij het geluk had, als het geluk wilde. Eigenl. ‘als hij daarvan het geluk had’. De geheele uitdrukking is niet meer dan een stoplap.

R. 47. houden. In plaats van het Middelnederlandsch ‘dat hi waende houden’ zeggen wij nu: dat hij dacht te houden.

te wel groten love. Eigenlijk: tot zeer grooten lof. Dus: ter eere van zich zelf en zijn hof. ‘Lof’ staat in den derden naamval (wegens het voorzetsel te.)

R. 48. doe - toen.

tes coninx hove, voor ‘te des coninx hove’, tot (het) hof des konings.

R. 49. groot ende clene. Beide adjectieven zijn hier ‘sterk’, al schijnt groot sterk en clene zwak verbogen te zijn. In clene hoort de e tot het woord zelf en niet tot den uitgang. Naast clene komt echter ook reeds spoedig ‘cleen’ en ‘klein’ in gebruik.

R. 50. sonder - uitgezonderd, behalve.

R. 51. hi hadde. Aantoonende wijs. ‘Hebben’ is eigenlijk een zwak werkwoord; de onvolm. verleden tijd luidde regelmatig hab-da (in den 1en pers. enkelv.); ‘habda’ is door het toonloos worden van den uitgang en door assimilatie in hadde veranderd. Van hadde is later de laatste lettergreep geapocopeerd.

R. 52. hire voor ‘hi er’ (hij daar).

niet ne. Dubbele ontkenning.

dorste - durfde. Aantoonende wijs. De infinitief luidde ‘dorren’; van dit werkw. met opgeschoven verleden tijd werd een imperf. ‘dorr-de’ gevormd. Door overgang van den tweeden r des stams

[p. 40]

in z (vergel. nagenoeg hetzelfde verschijnsel in vormen van de werkwoorden ‘vriezen’, ‘verliezen’, ‘verkiezen’) ontstond daaruit ‘dorzde,’ dat tot ‘dorsde’ en ‘dorste’ werd.

R. 53. die hem besculdich kent, ontsiet - die zich schuldig weet, vreest (of: is bevreesd).

hem - zich.

ontsien. Eigenl. (er) tegen (op)zien.

R. 54. Reinaerde. Datief. ‘Zoo was het met Reinaert gegaan.’

R. 55. scuwedi, voor scuwede hi - schuwde hij, vermeed hij.

R. 56. cranc - gering, weinig.

R. 57. doe - toen.

al dat hof - het geheele hof.

versamen. Hetzelfde als ons frequentatief verzamelen. Vergaderen.

R. 58. sonder - uitgezonderd, behalve.

die das staat in den nominatief. Vergelijk ons: daar was niemand, behalve hij (daarentegen steeds: zonder hem).

R. 59. hine hadde - die niet had; of hij had.

te claghene. In het Middelnederlandsch wordt de onbepaalde wijs nog verbogen. De -e achter claghen is die van den datief.

Reinaerde. Accusatief. Ook in den vierden naamval wordt meermalen een -e, achter dezen eigennaam geplaatst.

R. 60. fel - boosaardig.

metten - met den (datief).