Noord en Zuid. Jaargang 8

[p. 167]

Till Eulenspiegel.

Met prijzenswaardigen ijver wordt de verzameling van ‘Neudrucke deutscher Litteraturwerke des XVII. Jahrhunderts’ uitgebreid en daardoor menig zeldzaam werk in het bereik gebracht van iedereen. De onlangs verschenen nrs. 55 en 56 bevatten een nauwkeurigen afdruk van het éénige nog bestaande exemplaar van den oudst bekenden druk van Till Eulenspiegel.

Naar alle waarschijnlijkheid is de vagebond, die onder dezen naam door de gansche wereld befaamd is geworden, eene historische persoonlijkheid. Of hij den naam Uilenspiegel aan zijn vader te danken had of later om de eene of andere reden aannam, schijnt niet uit te maken; maar waarschijnlijk is het, dat Tijl in de 14e eeuw te Kneitlingen bij Brunswijk is geboren en te Mölln begraven ligt. Verscheidene van de streken, die aan hem worden toegeschreven, zullen voorzeker door hem begaan zijn; maar natuurlijk is er later veel op zijne rekening gesteld, waaraan hij onschuldig is.

De verhalen, die omtrent Uilenspiegel in omloop kwamen, vonden in Noord-Duitschland een gretig gehoor en zijn zeker ook het eerst in het Nederduitsch te boek gesteld; waarschijnlijk geschiedde dit in 1483. Die Nederduitsche redactie is echter verloren gegaan, nadat zij in het Hoogduitsch was vertaald en hier en daar aanmerkelijk gewijzigd.

De belangrijkste studie over den Uilenspiegel is tot nu toe geleverd door J.M. Lappenberg, die het werk in 1854 te Leipzig in het licht gaf. Lappenberg betitelde zijne uitgave ‘Dr. Thomas Murners Ulenspiegel’, daar hij, hoogst waarschijnlijk ten onrechte, den schrijver van ‘der grosse Lutherische Narr’ voor den auteur hield. De druk van 1519, die tot voor weinige jaren voor de oudste gold, werd door Lappenberg aan zijne uitgave ten grondslag gelegd. Sedert is evenwel in het Britsch Museum een druk van 1515 ontdekt, die den titel draagt: ‘Ein kurtzweilig lesen von Dyl Ulenspiegel geboren vsz dem land zu Brunszwick. Wie er sein leben volbracht hatt. XCVI seiner geschichten’. Dit exemplaar van 1515 nu is in de Neudrucke uitgegeven door Hermann Knust.

De vraag, of wij hier den oudsten druk van den Hoogduitschen Uilenspiegel voor ons hebben, zal wel ontkennend moeten worden beantwoord; wèl den oudst bekenden, maar niet den oudsten. De aanhef van het boekje: ‘Als man zalt von Crist geburt MCCCCC bin ich N. durch etlich personen gebetten worden, dz (dass) ich dise hystorien und geschichten in (ihnen) zu lieb sol zesamen brin-

[p. 168]

gen’, doet vermoeden, dat er een druk van 1500 heeft bestaan. Maar zoolang die niet is teruggevonden, blijft die van 1515 de belangrijkste.

Wij hebben boven reeds opgemerkt, dat het niet uitgemaakt is, hoe Uilenspiegel aan zijn naam is gekomen. De verklaring, dat hij zoo heette, wijl hij den uilen een spiegel voorhield, gaat nict op. Reeds in het begin van de zestiende eeuw schijnt men niet zeker te zijn geweest op dit punt. Het titelblad van den druk van 1515 vertoont een vinjet, waarop Uilenspiegel te paard is voorgesteld, met een uil in de rechter- en een spiegel in de linkerhand. Aan het slot van hetzelfde boekje ziet men een houtsnee, die een uil vertoont met een spiegel in de klauwen. In eene uitgave van eenige jaren later is Tijl te paard achter zijn vader afgebeeld; daarnaast staat een boom met een enkelen tak, waarop een uil zit en waaraan een vierkante spiegel hangt.

De zes en negentig ‘historiën, die in den druk van 1515 vermeld staan, zijn voor het grootste gedeelte uit volks- en kinderboeken algemeen bekend. Sommige, die wat al te zeer naar den stal rieken, zal men in die latere omwerkingen gelukkig niet vinden.

Het is niet te verwonderen, dat Tijl Uilenspiegel's streken, die zoo geheel het karakter dragen van gezonde, maar ruwe boert, ook door onze voorouders werden genoten. Eene vertaling van omstreeks 1525 is getiteld: ‘Van Ulenspieghels leuen. Gheprint Thantwerpen in die Kape by my Michiel van Hoochstraten’. Een exemplaar van dezen zeldzamen druk bevindt zich te Kopenhagen. Merkwaardig is het, dat de eerste Fransche vertaling niet naar het Duitsch, maar naar de bij Hoochstraten verschenen vertolking is bewerkt. De titel luidt: ‘Ulenspiegel. De sa vie de ses oeuvres Et merveilleuses aduentures par luy faictes.... Nouvellement translate et corrige de Flamant en Francoys, Paris 1532’. Andere Nederlandsche vertalingen verschenen in 1575 (te Antwerpen), 1580 (dezelfde uitgave) 1592?, 1612 (Rotterdam), 1613 (dito), 1637; verscheidene andere uit de 17e eeuw zagen zonder jaartal het licht; dan in 1774 (te Amsterdam) in 1804, 1806, 1827, 1829 enz.

Behalve in het Nederlandsch en in het Fransch werd Uilenspiegel nog vertaald in het Engelsch (waar hij den naam draagt van Owlglass) in het Deensch (Ugelspegel), in het Zweedsch (Ulspegel), in het Boheemsch (Eylenspiglowi) in het Poolsch en in het Latijn (Ulularum speculum). De oudste Latijnsche vertaling is van de hand van den 's-Hertogenbosschen rector J. Nemius en kwam in 1558 te Utrecht in 't licht.

K.