Noord en Zuid. Jaargang 8

Een paar woorden verklaard.

Doodeter. De spraakmakende gemeente is sedert geruimen tijd in hare eer hersteld. Verweet men haar vroeger, dat zij bij het smeden van woorden en uitdrukkingen op de meest gedachtenlooze wijze te werk ging - dat verwijt heeft, blijkens de zoogenaamde ‘volksetymologieën’ plaats gemaakt voor de opmerking, dat het volk met voorbijgang van de historische vorming der uitdrukking, als met de haren eene wijziging er bij sleepte, die in zijn oog althans eenigen zin aan het niet begrepene gaf. Tal van voorbeelden daarvan in de laatste jaren aangehaald, verschaffen den beoefenaar der taal een inderdaad aangename lectuur. Is het volk niet achteloos bij het vormen van uitdrukkingen - wel is het dit bij het klakkeloos overnemen daarvan uit eene andere taal, of het overzetten in zijn eigene, alleen op den klank af. Mij dunkt, dat dit bewijs van - zij het ook niet streng-logisch - denken eerder waardeering dan afkeuring verdient. Nemen de Franschen bijv. in het woord colza, van ons koolzaad, slechts een ijdelen klank over - de Nederlanders daarentegen vervormen het Fransche coutelas niet zonder ironischen zin in kortjan - een woord dat voor hun oor ook niet van beteekenis is ontbloot.

Aan iets dergelijks herinnert de geschiedenis van het bovenstaande woord.

Van Dale teekent hierbij aan: ‘lediglooper, die ten laste van een ander leeft; oud nutteloos paard, knol,’ en denkt natuurlijk daarbij aan een eten tot aan den dood, aan een paard, dat als 't ware op pensioen is gesteld, aan een door zijn luiheid ergernis gevend wezen, waarvan men zich door den dood ontslagen wenscht, en wiens eten als kostbaar voor anderen zich telkens in de herinnering dringt.

[p. 364]

Bilderdijks ‘Geslachtlijst’ geeft het woord niet op, en ook in het ‘Derde Deel des Woordenschats’ van Meyer wordt het gemist, evenals bij Oudemans, terwijl Terwey het niet verklaart.

Het woord heeft echter in het spraakgebruik nog eene andere beteekenis. De beteekenis van ledigloopen, die Van Dale opgeeft, treedt daar op den achtergrond, om plaats te maken voor die van sul, flauwerd, ellendeling, ja zelfs om de schoone reeks aan te vullen, die van philister, ploert. In alles, een wezen dat alle geestkracht mist, in niets mee kan of wil doen, dat, schoon etende, dood is voor zijn omgeving, dat elke pret ontvlucht, geen enkele grap aandurft, en waar het onmogelijk blijkt, zich te onttrekken, met zich sollen laat tot vervelens toe. Geen wonder dat zulk een wezen bij den forschen zoon van Mars, maar vooral niet minder bij den gullen, ronden zeeman in de diepste verachting staat.

Door eene omschrijving komt men wel, ofschoon langs verren omweg, tot de beide samenstellende deelen van het woord; maar toch gevoelt men, dat er aan de samenstelling zelf iets hapert. Langs de gewone wegen om tot de kern van het woord te geraken, komt men niet tot doodeten. Deze opmerking dringt zich nog sterker bij ons op, wanneer wij stilstaan bij de Engelsche uitdrukking toadeater. Zoo hoort men in ‘The Poor Gentleman’ van Colman Jr., uit den mond van Sir Robert Bramble, die bij voorkeur gekruide taal aanwendt: ‘I won 't have my servants thumped into dumb flattery - I won 't let you teach 'em to make silence a toad-eater.’ Een paddeneter dus. Toen Janmaat alzoo, op den klank af, dezen titel voor iemand, die zich als een voorbeeld van lamlendigheid aanstelt, overnam, nam hij tevens nota van het sarcasme waarmee dit scheldwoord den rechthebbende toegebeten werd, en werd onze woordenschat aangevuld met een term, waarvan later de oorsprong werd voorbijgezien en dien men uit eigen middelen trachtte te verklaren, zooals Van Dale deed. Iemand, die zich goedsmoeds tot zelfs padden laat voordienen, wekt bij Billy de grootste minachting, en Janmaat had in verband met de Engelsche uitspraak tood slechts een kleinen sprong te wagen, de verandering van nog wel een aanvangs-t in d, en hij was ‘Al klaar!’

Iemand iets wijs maken. De uitdrukking komt mij onwillekeurig in de gedachte bij het beschouwen van toad eater. Zij is m.i. op dezelfde wijze in don mond van ons volk geraakt. En tien tegen een dat hij, die haar gebruikt, aan de gewone beteekenis van wijs denkt, en meent te zeggen: schertsend iemand iets aan het verstand brengen. Toch geloof ik dat we hier eerder te doen hebben met het Duitsche weiss machen, dat foppen, in 't ootje nemen, voor

[p. 365]

't lapje houden, beteekent. Vgl. de April-aardigheid van 't met krijt wit maken. We hebben dan weer te doen met een woord dat op den klank af is overgenomen, maar toch niet geheel gedachteloos.

Rodamontade. Verregaande uitdagende snoeverij. Dat woord is ontstaan uit de houding van Rodamonte in den ‘Razenden Roland’ van Ariosto. Deze Rodamonte daagt vier, ja zes van de dapperste ridders uit, met hem te vechten.

Top! Aangenomen! bij weddenschappen of eenig voorstel. Sommigen houden het er voor, dat dit top ontstaan is uit het onderling aanraken der vingertoppen bij het toeslaan, eene manipulatie, waardoor aan het gesproken woord kracht werd bijgezet. Iets dergelijks vindt men bij het afstaan eener erfenis in het wegwerpen van eene korenaar, of in het opsteken van twee vingers bij het afleggen van een eed.)

Anderen beweren dat de Franschen hun tope aan het Spaansche topo (1e ps. tgw. t v. topar, tegenzetten bij het spel aannemen,) hebben ontleend.

Fr. v. Bülow gelooft, dat beide afleidingen recht van bestaan hebben en dat ze mogelijk elkander hebben aangevuld of in elkaar zijn opgegaan. Iets dergelijks dus als te onderstellen is van de uitdrukking Strijk en Zet.

J.H. Suurbach.