Noord en Zuid. Jaargang 8

[p. 318]

Werkwoorden en Bijvoeglijke naamwoorden.

Bij het taalkundig ontleden kost het zelfs den eerstbeginnende weinig moeite om de werkwoorden en bijvoegelijke naamwoorden uit elkander te houden. De reden daarvan is eenvoudig deze, dat de werkwoorden verschillende vormen bezitten om den tijd aan te duiden en de bijvoegelijke naamwoorden niet. Aan den vorm, aan den uitgang en van den infinitief vooral, herkent men de werkwoorden onmiddellijk. Bezaten zij die vormen niet, dan zou men wel eens in twijfel verkeeren, of men een woord tot de adjectieven of tot de werkwoorden moest brengen, want de punten van overeenkomst tusschen beide rededeelen zijn vele.

In het feit, dat de werkwoorden verschillende vormen bezitten om den tijd aan te wijzen en de adjectieven die vormen missen hebben we een gemakkelijk middel ter onderscheiding. Doch dit is dan ook het voornaamste verschil tusschen beide rededeelen. Men zou kunnen zeggen: een werkwoord is een adjectief, dat tevens den tijd aanwijst. De Duitschers hebben dit kenmerk - aanwijzing van den tijd - in den naam van het rededeel neergelegd. Een werkwoord noemen ze een Zeitwort (tijdwoord). Die naam is dan ook wel zoo logisch als onze naam werkwoord, want niet alle werkwoorden geven eene werking te kennen.

Na op dit hoofdverschil gewezen te hebben, zullen we de punten van overeenkomst en verschil eens nader beschouwen.

Strikt genomen hebben we in de natuur alleen te onderscheiden tusschen de dingen (zelfstandigheden) en hunne kenmerken, tusschen substantie (= zijn) en accident (= toeval) of volgens de uitdrukking van Multatali tusschen het zijn en zijne eigenschappen. Die onderscheiding vinden we in de taal terug, nl. in de substantieven en de adjectieven. De substantieven duiden op zich zelf staande dingen (zelfstandigheden) aan; de adjectieven de kenmerken dier zelfstandigheden.

De stof, het zijn, is eeuwig, doch de voorwerpen, uit de stof samengesteld, veranderen onophoudelijk en met hen hunne kenmerken. Die veranderingen of wisselingen gebeuren in den tijd; ze hebben nu eens plaats, dan weder niet; ze geschieden nu eens langzaam dan weder schielijk. Vandaar de behoefte om niet alleen de eigenschap of het kenmerk aan te duiden, maar tevens den tijd.

Want ook bij de bijvoegelijke naamwoorden moet de tijd worden aangewezen. De adjectieven hebben daarvoor alleen geene eigene vormen, maar hebben daartoe de conjugatie vormen van het abstracte werkwoord zijn noodig Evenals men zegt: de roos bloeit, de roos bloeide, zegt men ook: de roos is schoon, de roos was schoon. Bovendien heeft ook het werkwoord slechts weinige vormen om den

[p. 319]

tijd aan te duiden; ook het werkwoord heeft daartoe de hulp noodig van enkele werkwoorden, die om die reden hulpwerkwoorden van tijd worden genoemd.

Werkwoorden en bijvoegelijke naamwoorden duiden beide eigenschappen aan van de zelfstandigheden. Er is echter verschil. De kenmerken, die door de adjectieven worden aangeduid, zijn meer van blijvenden aard; ze zijn inniger met de dingen verbonden en vaak zelfs onafscheidelijk van hun wezen. Het kenmerk nat b.v. is onafscheidelijk verbonden met de zelfstandigheid water. Ander water dan nat water is ondenkbaar. Water is altijd nat. Het kenmerk stroomen daarentegen heeft het water slechts tijdelijk. Onder zekere omstandigheden stroomt het water, onder andere omstandigheden niet, doch 't blijft er evenwel water om; zijn wezen blijft onveranderd.

Hierin ligt de reden, waarom de bijvoegelijke naamwoorden geene vormen hebben aangenomen om den tijd aan te wijzen. De meeste hebben ze niet noodig. Zegt men: de sneeuw is wit, het vuur is heet, het ijs is koud, dan behoeft er van tijd geen sprake te zijn. Dergelijke zinnen worden altijd geschreven in den onvolmaakt tegenwoordigen tijd, omdat die tijd niets ontkent voor het tegenwoordige en het verledene, en geene grenzen stelt aan den duur der werking of eigenschap. Zeide men: de sneeuw was koud, dan zou de vraag niet ongepast zijn: is ze dat dan nu niet meer? En zei men: de sneeuw zal koud zijn, dan zou men kunnen vragen: is of was ze dat dan niet?

De bijvoegelijke naamwoorden duiden meestal een blijvenden toestand aan, de werkwoorden daarentegen doorgaans eene eigenschap, die in beweging bestaat en binnen een zekeren tijd afloopt. Vandaar dat de bijvoegelijke naamwoorden, in onze taal ten minste, altijd met zijn worden vervoegd, verreweg de meeste werkwoorden daarentegen met hebben. De werkwoorden, welke met zijn worden vervoegd, komen ook het meest met de adjectieven overeen.

Werkwoorden en bijvoegelijke naamwoorden ontmoeten elkander in de deelwoorden. De deelwoorden hebben deels den aard van werkwoorden, deels de natuur van adjectieven; vandaar ook hun naam. Zij hebben het tijdelijke, dat de werkwoorden aankleeft, grootendeels verloren, en worden evenals de adjectieven met de werkwoorden verbonden. Een groot aantal deelwoorden, uitmuntend en geleerd o.a., hebben hunne werkwoordelijke natuur zelfs geheel afgelegd en kunnen met de adjectieven op ééne lijn gesteld worden. Zegt men: de jongen munt uit, de man leert, dan kent men de werking slechts toe op 't oogenblik, dat men spreekt, maar zegt men: de uitmuntende jongen, de geleerde man, dan is er evenmin van tijd sprake als wanneer men zegt: een flinke jongen, een wijs man.

Vaak is de toestand, door een adjectief aangewezen, het gevolg

[p. 320]

eener werking. Eene voorbijgaande werking heeft dikwijls een blijvenden toestand ten gevolge. Men brandt een voorwerp en het wordt bruin; men schuift een ding en het wordt scheef; eene plant groeit en zij wordt groot. Deze en meer andere adjectieven zijn dan ook door onmiddellijke afleiding van de werkwoorden gevormd.

Vele bijvoegelijke naamwoorden hebben dan ook in beteekenis groote overeenkomst met de verledene deelwoorden der werkwoorden. Vergelijken we slechts de woorden: scheef en geschoven, mul en gemalen, dik en gedegen, wakker en ontwaakt, vol en gevuld, dood en gestorven, enz.

Er is echter verschil. Vergelijken we b.v. de beide laatstgenoemde woorden. Zegt men: hij is gestorven, dan denken we aan de werking, aan den overgang van leven tot dood, welke beteekenis zeer juist door het woord overleden = overgaan wordt uitgedrukt. Zegt men daarentegen: hij is dood, dan denken we aan den toestand, aan het dood-zijn. Men kan zeggen: hij is gestorven; hij is dood, maar niet omgekeerd. De werking is van voorbijgaanden aard; de toestand duurt voort.

Een groot aantal adjectieven komen in beteekenis meer met de tegenwoordige deelwoorden overeen. Zoo komt glad overeen met glijdend, bits en bitter met bijtend, vlug met vliegend, blank met blinkend, broos met brekend, wrang met wringend, schoon met schijnend. Er is tusschen deze adjectieven en deelwoorden, welke van hetzelfde werkwoord zijn gevormd, vooral verschil in tijdduur. Een voorwerp wordt blank genoemd, als het de eigenschap duurzaam bezit; blinkend op het oogenblik of gedurende den tijd, dat het de eigenschap vertoont. De sneeuw is in de duisternis niet blinkend, maar zij blijft er blank om.

Van de meeste adjectieven bestaan tegenstellingen, die òf door geheel nieuwe woorden, òf door voorvoeging van on worden uitgedrukt. Tegenover hoog staat laag, tegenover zwaar licht, tegenover zuiver onzuiver, enz. Van vele werkwoorden bestaan ook tegenstellingen, doch 't aantal dier werkwoorden is op verre na niet zoo groot dan dat der adjectieven. Tegenover dalen staat rijzen, tegenover slapen waken, tegenover werken rusten, enz. De meeste werkwoorden bezitten echter zulk eene tegenstelling niet.

Die tegenstellingen zijn bij de werkwoorden ook van anderen aard. Slapen is heel iets anders dan waken, uitzetten heel wat anders dan inkrimpen. Maar hoog is, wel beschouwd, hetzelfde als laag, koud hetzelfde als warm. Ook een laag voorwerp is hoog, indien 't slechts vergeleken wordt met een lager voorwerp. Een warm voorwerp zal men koud noemen, indien men 't vergelijkt met iets, dat warmer is. Slapen wordt echter nimmer waken, dalen blijft altijd dalen. De werkwoorden verschillen meer in wezen, de adjectieven meer in graad.

[p. 321]

De beteekenis der meeste adjectieven is betrekkelijk en berust op eene vergelijking. Hierin ligt de reden, dat de bijvoegelijke naamwoorden verschillende vormen hebben aangenomen om den graad der eigenschap aan te duiden en de werkwoorden niet. De beteetenis der werkwoorden is alleen dan voor vergelijking vatbaar, indien zij door bijwoorden nader wordt bepaald, indien aan hunne beteekenis een kenmerk wordt toegevoegd. Slapen is niet voor comparatie vatbaar; lang slapen en vast slapen daarentegen wel. Men kan vaster slapen dan een ander en in een huisgezin het langst slapen, maar het slapen op zich zelf kan niet vergeleken worden. De bijwoorden ontvangen dan ook de comparatievormen, de werkwoorden niet.

De werkwoorden bezitten enkele vormen om den tijd aan te duiden, de adjectieven eenige vormen om den graad der eigenschap aan te wijzen. De beteekenis der werkwoorden is van tijdelijken aard, die der adjectieven van betrekkelijken aard.

L. Van Ankum.