Noord en Zuid. Jaargang 8

[p. 145]

Ontslapen.
Eene historische woordstudie van J.A.M. Mensinga.

Niet vele woorden zijn zoo merkwaardig in beteekenis, oorsprong, gebruik, geschiedenis, niet vele geven aanleiding tot zoovele interessante vragen als het bovenstaande. Ten aanzien van het eerstgenoemde, is het een der schoonste, die wij bezitten. 't Is de woordvorm van het door Lessing met recht zoo zeer geprezen zinnebeeld, met hetwelk de ouden den dood voorstelden. 't Is als eene vergoeding voor de leelijke gestalte, die het eind der middeleeuwen ons, vooral ons Noord-Europeesche volken in plaats van dat liefelijk beeld heeft opgedrongen. Dezelfde aesthetische waarde, die het beeld bezat, heeft ook het woord; 't is het zelfde of het denkbeeld zichtbaar of hoorbaar uitgedrukt wordt. Te meer omdat het laatste zelfstandig is, niet van het eerste afgeleid. En nog meer, omdat het bij ons dieper gedacht wordt dan bij de ouden; wij leggen er de gedachte in, dat het leven niet opgehouden heeft, het geloof aan de onsterfelijkheid, zoo al niet als ‘opstanding des vleesches’ toch als voortduring van het persoonlijk bestaan. Het is dus wel een van de schoonste woorden die wij bezitten.

Juist dit kan wel oorzaak geweest zijn, dat de ouden nooit moeite gedaan hebben, om de gedachte die zij in beeld bezaten, ook in woordvorm te kleeden. Bij geenen klassieken schrijver komen ϰοιμαόμαι en dormio in deze zinnebeeldige beteekenis voor. Zelfs het bij ons onder anderen in het opschrift R.I.P. zoo gemeenzame requiescere, rusten, gebruiken zij slechts zelden in dien zin. Daarentegen zijn en blijven ze in de kerktaal, zoowel bij de Griekschorthodoxe als bij de Latijnsche kerk solenneele woorden voor het sterven, bepaaldelijk van de geloovigen, ϰοιμήσις en dormitio, bij de klassieken zoo weinig voorkomend, zijn vaststaande uitdrukkingen voor de sterfdagen der heiligen. En ze komen, buiten de eigenlijke kerktaal, ook veelvuldig in godsdienstige geschriften in de beide talen voor. Van daar ook de uitsluitend Christelijke benaming der begraafplaatsen: ϰοιμητήριον, coemeterium.

Ze zijn echter hier, in de kerktaal, niet oorspronkelijk. Ze zijn ontleend aan de taal des Nieuwe Testaments, waar het Grieksche woord dikwijls in dien zin gebezigd wordt. Zoo gaarne wij nu ook daarin de woordelijke inkleeding vinden van een aan het Christendom van zijnen aanvang af eigen denkbeeld, zoo moeten wij toch erkennen, dat de eigenlijke wortel nog dieper ligt. In het O.T. wordt namelijk het woord sakab, liggen, dikwijls in dezen zin gebruikt, (jasan, slapen,) nooit alsof het eene zinspeling op een hieroglyphisch teeken was. Alsdan geeft de alexandrijnsche vertaling het steeds weer door ϰοιμαόμαι (dat eigenlijk ook, oor-

[p. 146]

spronkelijk, liggen beteekend heeft). En men weet hoezeer het spraakgebruik des N. Test. onder den invloed van deze vertaling stond. De wortel lag dus wel niet in een godsdienstig denkbeeld, maar toch in een godsdienstig geschrift, de beeldspraak heeft van den beginne af eene godsdienstige kleur gehad; 't was, zooals wij zeggen zouden, ‘stichtelijke taal’.

Keeren wij terug naar de modernen, de takken van den uit dezen wortel gesproten boom. En wel eerst tot de Germaansche zustertalen. Het Hoogduitsch heeft het woord volkomen gelijkluidend met ons: ‘entschlafen’. Het Deensch en Zweedsch bezitten wel het voorzetsel und en bezigen het dikwijls in dezelfde beteekenis als ons ont en ent, maar het heeft er toch een minder uitgebreid gebruik als bij ons beide. Althans zij hebben er hier een ander voor genomen, deze: ‘af, afsomna, geene: hen, hensove’. 't Meest van ons vieren gebruikt het de Hoogduitsche taal, in welke in 't algemeen poëzie en proza, edele en gewone stijl dicht bij elkander liggen. B.v. in doodadvertentien in dagbladen gebruiken de Duitschers liefst en meest: ‘entschlafen, der Entschlafene’, wij geven de voorkeur aan ‘overlijden, de overledene’. Ontslapen bezigen wij gewoonlijk slechts dan, wanneer een kalm en zacht sterven bedoeld wordt, of ook een christelijk sterven: ‘ontslapen tot een beter leven’, vooral ook: ‘in den Heere ontslapen’.

Ik bezit geen materieel om de gegrondheid van mijn vermoeden te onderzoeken, dat de zinnebeeldige opvatting van het woord eerst na de reformatie ontstaan zij, en wel door de vertalingen des Bijbels in de landstalen, waarvan de oudere (Protestantsche) alle naar die van Luther vervaardigd zijn. Zoo neen, dan waren althans die vertalingen oorzaak, dat die opvatting algemeen werd. Kiliaan heeft ze nog niet, ofschoon ze in de vertaling van Utenhove, Emden 1562, enkele malen voorkomt. Ze moet dus, of in't algemeen bij ons nog weinig, of speciaal in Brabant in 't geheel nog niet bekend geweest zijn. Hij vertaalt ontslapen met obdormire en expergisci. De laatste zin is tegenwoordig, zoowel in het Hoogduitsch als bij ons, in 't geheel niet meer gebruikelijk. Toch moet ze wel de oudste geweest zijn: althans het voorzetsel ont, ent, heeft in beide talen meestal eene privatieve beteekenis. De onzekerheid van die beteekenis, denkt b.v. aan ontstaan, entstehen, ontzettend, entsetzlich, enz. gevoegd bij de gelijkluidendheid met in-slapen, ein-schlafen, kan oorzaak geweest zijn van de opneming der tegenovergestelde beteekenis (obdormire) die in onze beide talen nog heden voorkomt, ofschoon in proza niet dikwijls.

Bij ons heeft eerst onze Statenvertaling op alle de 12 plaatsen waar ϰοιμάομαι dien zin heeft gelijkmatig: ontslapen gegeven. Utenhove slechts op 7 van dezelve; eene Vlaamsche, de Leuvensche van 1717 op niet meer dan vier. 't Is alsof men schroomvallig was

[p. 147]

om het woord in dien zin te geven. 't Schijnt te pleiten voor mijn bovengenoemd vermoeden. Luther gat entschlafen op 8 van die plaatsen, zonder dat of de samenhang of de Grieksche tekst oorzaak tot deze ongelijkmatigheid gaf.

Lijnrecht tegenover de Germaansche talen staan ten opzichte van dit woord de Romaansche; zoo eenparig als de eene zijn in de aanneming, zoo eenstemmig zijn de andere in het verwerpen. Dat doet terstond vermoeden dat het groote voorwerp, welks eenparige aanneming en verwerping de volken even zoo karakteristiek onderscheidt als het karakter hunner talen, dat de reformatie hier niet zonder invloed geweest zij, al is het ook dat de bedoelde poëtische vorm aan het Protestantisme volstrekt niet nader ligt als aan het Katholicisme, in het eene even zoo goed past als in het andere. Te meer omdat, gelijk wij boven gezien hebben, de geschiedenis van dien woordvorm, van haren oorsprong af, sterk beheerscht werd door den godsdienst.

Laat ons nader zien. De Romaansche vertalers van het N.T. houden zich alle (behalve de Fransche) aan de vulgata, die met de kerktaal overeenstemt en overal dormio geeft, een woord dat in al deze talen met zeer geringe verandering overgegaan is. Maar in geene van dezelve is dat woord in de zinnebeeldige beteekenis in verder gebruik gekomen, niet verder, ook in deftige rede, dan wanneer de schrijver of redenaar opzettelijk in ‘bijbelsche taal’ spreken wil. Zij missen alle het schoone woord, op welks bezit wij met reden prijs stellen, het is uitsluitend Germaansch eigendom.

Het ligt voor de hand om aan taalkundige oorzaak te denken. Inderdaad, geene van deze talen bezit eene samenstelling of afleiding van het grondwoord, die zoo geschikt was om er de zinnebeeldige beteekenis in te leggen, als ons: ontslapen en entschlafen. Maar, even zoo goed als in de Grieksche en Latijnsche kerktaal één woord dienst doet voor de beide beteekenissen, zoo had dat ook in deze kunnen geschieden; eenmaal aangenomen, zou het gebruik het wel gestempeld hebben. Vooral zoo zij den bij hen allen aanwezigen woordvorm (s')endormir, addormentar (si), adormecer (se) gekozen hadden, die beantwoordt aan het Latijnsche obdormco, obdormito, obdormisco, 't welk bij kerkelijke dichters somwijlen in dezen zin gebezigd wordt. En er was, althans oorspronkelijk, geen ‘kettersche reuk’ aan, de oudste van alle die vertalingen verschenen nog vóór de reformatie, en waren als gezegd, getrouw naar de vulgata. De voornaamste oorzaak was dus wel, dat deze vertalingen niet onder het volk kwamen; het volk werd er niet, zooals bij ons, aan gewend om zich den dood, in het licht van den godsdienst, als slaap voor te stellen; terwijl daarentegen die van Luther, met de naar deze vervaardigde in de andere Germaansche talen in vele drukken en vele duizende exemplaren,

[p. 148]

onder het volk verspreid werden. (Bij ons werden ze reeds in 1525 in zakformaat, in 16mo, gedrukt.) Daardoor gewendde het volk zich aan de daarin gebezigde taal, en zoo drong ook de voor ons liggende woordvorm in de volkstaal.

Een partieel bewijs voor de gegrondheid dezer bewering geeft nog het Engelsche taalgebruik. Ook hier werd to sleep vooral door oudere schrijvers in den dichterlijken zin gebruikt, op het voetspoor der bijbelvertaling (die echter, gelijk onze oudere, vrij ongelijkmatig was: to sleep, to be asleep, to fall asleep, eenmaal to be dead). Dat het niet zoo algemeen gebruikelijk werd als ons ontslapen, entschlafen, ligt wel daaraan, dat het harder, gewrongener klinkt. Hadden ze eene sierlijker vorm gehad dan het plompe to fall asleep, 't zou algemeener geworden zijn. - Wat de Fransche taal aangaat, zoo moet men in het oog houden, dat de bijbelvertaling hier wel in volkshanden kwam, maar toch slechts bij verreweg het kleinste deel des volks, dat op de latere taalvorming geenen invloed gehad heeft.

Alzoo hebben wij het ons zoo waarde bezit van de schoone uitdrukking, ofschoon ze, als gezegd, met de verschillende confessioneele godsdienstbegrippen in geen verband staat, en voor Katholieken dezelfde waarde heeft als voor Protestanten, toch te danken aan een Protestantsch beginsel: de verspreiding des bijbels onder het volk.

Ik kan niet nalaten, ten slotte nog te doen opmerken de overeenkomst van dit verschijnsel met dat waarmede deze woordgeschiedenis aanvangt. Ook dáár trad eene bijbelvertaling op als oorzaak; en het algemeen gebruik van die vertaling bracht den gegeven kiem in den vruchtbaren grond van het N.T. Godsdienstige denkbeelden zijn daar zoowel als hier, buiten invloed geweest.