Noord en Zuid. Jaargang 8

[p. 49]

Het geslacht der Collectieven.

In de Nederlandsche Spraakleer van Brill vinden we in het hoofdstuk over substantieven, bij welke men ter bepaling des geslachts in de eerste plaats op de beteekenis te letten heeft, den volgenden regel: Onzijdig zijn de woorden, die oorspronkelijk eene verzameling van wezens of zaken te kennen geven; als bosch, broed, duin, grauw, vee, volk, want, woud, gebergte en voorts alle collectieven met het voorvoegsel ge. Verder zijn onzijdig de zelfstandige naamwoorden, die eene hoeveelheid te kennen geven: dozijn, schok. Doch schare, heffe, bende, kudde en vloot zijn vrouwelijk; zwerm en voorraad zijn mannelijk; veem (gilde) is zoowel vrouwelijk als onzijdig.

Vatten we het bovenstaande samen', dan kunnen we dus zeggen, dat de meeste verzamelwoorden, behoudens betrekkelijk weinig uitzonderingen, onzijdig zijn. De betrekking tusschen het onzijdig geslacht en de collectieve beteekenis der substantieven springt nog duidelijker in het oog, als wij bedenken, dat vele woorden, die wij aan vreemde talen ontleend hebben, hun oorspronkelijk mannelijk of vrouwelijk geslacht voor het onzijdige verwisselden, zoodra ze als verzamelwoorden voorkwamen; bijv. koppel, paar, dozijn, kroost, millioen, fruit. Vele woorden waren vroeger niet onzijdig, maar verloren hun eigenlijk geslacht, terwijl ze als collectieven gebezigd werden; zoo komen heer, fruit en tal (en volgens den gewonen regel ook de daarmede samengestelde substantieven aantal, drietal, vijftal enz.) als verzamelwoorden gebruikt, tegenwoordig niet anders dan onzijdig voor. Onder de reeds oudtijds onzijdig gebezigde zelfstandige naamwoorden met vereenigende kracht, teeken ik alleen aan het bekende Diet, waaraan o.a. duidelijk, beduidend en Duitsch ontleend zijn. In de geschriften uit Maerlants tijd leest men herhaaldelijk van het Vriesce, Joedsce, Saraciinsce of Heidiinsce Diet. Het verdient ook opmerking, dat in andere talen, verwant aan de onze, verzamelwoorden bestaan van het mannelijk of vrouwelijk geslacht, die echter niet tot ons zijn overgekomen.

Andere woorden zijn vrouwelijk of mannelijk in hunne eigenlijke beteekenis, maar worden onzijdig tengevolge van hun gebruik als verzamelnamen; zoo is slag mannelijk in gewonen zin, maar als verzamelwoord in den zin van soort onzijdig. Het woord soort zelf, dat in de schrijftaal zijn eigenlijk vrouwelijk geslacht nog steeds gehandhaafd heeft, wordt in het dagelijksch leven reeds dikwijls onzijdig gebezigd. Wij zijn hier dus in staat gesteld den overgang, die met de bovengenoemde woorden vroeger heeft plaats gehad, waar te nemen en we worden tot het vermoeden gebracht, dat na verloop van eenigen tijd het woord soort als collectief uitsluitend onzijdig gebruikt zal worden.

[p. 50]

Verzamelwoorden, die voorafgegaan worden door het voorvoegsel ge zijn, zooals bekend is, van het onzijdig geslacht; bijv. gezin, geboomte, gedierte, enz. Alleen het woord gemeente is vrouwelijk. Toch wordt daardoor niets bewezen tegen het bovenaangevoerde, omdat het collectieve begrip in het genoemde woord zeer op den achtergrond gedrongen is.

De zelfstandige naamwoorden op schap zijn vrouwelijk, wanneer ze een toestand aanduiden, als vriendschap, gramschap, onzijdig wanneer ze een gebied of waardigheid beteekenen, als het graafschap, het vaderschap, het burgemeesterschap, het koningschap, enz. - Maar als verzamelwoorden zijn ze vrouwelijk: de burgerschap, de priesterschap enz., terwijl daarentegen gezelschap, genootschap, gereedschap en gezantschap onzijdig zijn. Dat verzamelwoorden op schap, zooals priesterschap, enz. vrouwelijk gebezigd worden, schijnt eenigszins zonderling. Schap toch is oorspronkelijk een vrouwelijk zelfstandig naamwoord geweest (verg. Eng. shape) en wanneer men alleen op die omstandigheid lette, dan zou het vrouwelijk geslacht der door middel van schap afgeleide substantieven geen verwondering kunnen baren. Maar, wanneer woorden als het vaderschap, het koningschap enz. wel onzijdig zijn, hoe komt het dan, dat verzamelwoorden, waarbij men het onzijdig geslacht nog zooveel te meer verwachten zou, daarentegen vrouwelijk zijn? Van gezelschap, gereedschap, genootschap en gezantschap, waarin de collectieve beteekenis nog tamelijk versterkt wordt door prefix ge, dat vereeniging beteekent, laat zich het onzijdig geslacht alzoo verklaren. - Uitgaande van de beteekenis der woorden, zou men, voor zooveel de verzamelwoorden betreft, wat in de spraakkunsten als uitzondering geldt, veilig als regel kunnen aannemen, en als uitzonderingen op dien regel beschouwen de vrouwelijke verzamelwoorden op schap.

Zelfstandige naamwoorden eindigende op ie, y, e, ing en heid zijn vrouwelijk, ook wanneer zij als verzamelnamen voorkomen; bijv. familie, natie, kudde, vergadering, verzameling, christenheid, menschheid, enz. Gilde is onz. De verklaring hiervan wordt gevonden in de omstandigheid, dat bijna alle substantieven, althans de overgroote meerderheid, die op genoemde uitgangen eindigen, van het vrouwelijk geslacht zijn. Het betrekkelijk klein getal collectieven met bovenstaande uitgangen, wordt dus naar analogie van de groote menigte vrouwelijke substantieven, ook vrouwelijk gebezigd.

De verzamelwoorden op dom zijn over het algemeen weer van het onzijdig geslacht, als menschdom, jodendom, engelendom, priesterdom. Eene enkele maal hoort men in de volkstaal de rijkdom als collectief gebruiken.

De meeste woorden op m zijn mannelijk, zelfs naamwoorden als vorm en palm, die oorspronkelijk vrouwelijk waren. Dat dan ook

[p. 51]

het verzamelwoord zwerm naar analogie mannelijk blijft, is niet te verwonderen. Evenzoo is het gesteld met de vrouwelijke collectieven drift en vlucht, die alweder de zeer talrijke onechte stammen volgen, die op het achtervoegsel t eindigende van hetzelfde geslacht zijn. Bij de laatste woorden dient men ook in het oog te houden, dat ze slechts overdrachtelijk als collectieven gebezigd worden en dat ook dan nog het begrip van verzameling zoo weinig op den voorgrond treedt, dat zij geen bepaalde hoeveelheid uitdrukken, maar slechts in het algemeen op eene verzameling wijzen, zonder nadere omschrijving.

Uit het bovenstaande blijkt dus, dat in het algemeen verzamelwoorden onzijdig zijn en men in die gevallen, waar collectieven hun mannelijk of vrouwelijk geslacht behouden, te denken heeft aan het zich zoo vaak openbarend streven om vormen in het leven te roepen, die analoog zijn met reeds bestaande, of daaraan, dat het collectief begrip slechts weinig op den voorgrond treedt. Het is dus geenszins aan eene werking van het toeval toe te schrijven, dat het meerendeel onzer collectieven onzijdig is, juist in hunne verzamelende beteekenis is de oorzaak van hun onzijdig geslacht te zoeken. Maar tevens dringt zich de vraag op, op welke wijze dan deze invloed van de beteekenis der substantieven op het geslacht te verklaren is. Zou het gewaagd zijn aan te nemen, dat, aangezien het zelfstandig naamwoord, zoodra het als verzamelwoord gebruikt wordt, eenigszins overeenkomst verkrijgt met het algemeen telwoord, ofschoon in onbepaalden zin, men hier te denken heeft aan een bijzonder geval, te brengen onder de talrijke rubriek van woorden, die, hoewel oorspronkelijk geen zelfstandige naamwoorden zijnde, als zoodanig gebruikt worden en daarom onzijdig zijn?

Den Haag, November 1884.

P. Poot.