Noord en Zuid. Jaargang 7

[p. 376]

Beantwoording van vraag XXXVIII.

In de Spraakleer van Dr. Brill 4de uitgave, lees ik in § 17, 1:4: ‘In het Oud-Saks. werden de telwoorden zeventig, tachtig en negentig door de lettergreep ant (in het Angels. hund) voorafgegaan. Waarschijnlijk is derhalve de scherpheid der z in zeventig en de t in tachtig en tnegentig als een overblijfsel van dat voorvoegsel te beschouwen.’ Welke beteekenis had die lettergreep ant of hund?

V.

Om de beteekenis van deze lettergreep ‘ant’ of ‘hund’ grondig te kunnen verklaren en uit die beteekenis eenige gevolgtrekkingen te kunnen afleiden, zal het noodig zijn eerst een kort overzicht te geven van de vorming der dekaden (tientallen). Ik wensch dan ook dit overzicht aan de eigenlijke beantwoording der vraag te doen voorafgaan. Bij het opgeven van vroegere woordvormen zal ik alle onnoodige geleerdheid vermijden en mij tot de strikt noodzakelijke bepalen.

Voor het gemak van sommige lezers zal het niet ondienstig zijn, eerst de noodige vormen aan te geven van het woord, dat in deze regelen noodzakelijk de hoofdrol moet spelen.

Ons telwoord X luidt in de uit hare dochteren opgebouwde oorspronkelijke Indogermaansche taal dakan, welk woord wij in 't Latijn als decem en deca, in 't Gotisch als taihun (uit tihun) of in samenstellingen ook wel als tigu, in 't oudnederduitsch als tehan in onze eigen taal als tien terugvinden. Van dit woord dakan nu, werden op de volgende wijze dekaden gevormd. Men plaatste het getal, dat het aantal tienen aanwees, voor den als rangtelwoord gebruikten superlatief van tien. Dit rangtelwoord luidde dakanta dus letterlijk gelijk aan ons tiende. Om een nader voorbeeld te geven, kies ik de hier te verklaren vormen:

LXX saptan dakanta letterlijk zeven tiende.

LXXX aktu dakanta letterlijk acht tiende.

XC navan dakanta letterlijk negen tiende.

C dakan dakanta letterlijk tien tiende.

Dit dakan dakanta - waarschijnlijk door 't veelvuldig gebruik van 't woord - later afgesleten tot kanta, komt in het Gotisch voor onder den vorm taihun têhunda, dat letterlijk 't zelfde beteekent; evenzoo kanta onder den vorm hund(a). Deze twee laatste vormen kanta en hunda beteekenen in 't Indogermaansch en Germaansch wel gewoonlijk honderd (vergelijk 't fransche cent), maar kunnen evengoed, als uit bovenstaande afleiding blijkt tien beteekenen: hun grondbeteekenis was tiende. Zij beteekenen honderd als verkorting van dakan dakanta of taihun têhunda, tien(de) als

[p. 377]

verkorting van dakanta of têhunda. Deze laatste opmerking zal bij de behandeling der Oudsaksische vormen blijken niet onnoodig te zijn geweest.

De vorming der dekaden was in sommige Germaansche talen voor alle niet dezelfde. Voor die van 20 tot 60 verschilde zij van die van 70 tot 100. Bij de eerste soort maakte men gebruik van het bovengenoemde tigu(s), meervoud: tigjus.

Zoo was in 't Gotisch b.v.:

XX tvai tigjus = twee tienen,

LX saihs tigjus = zes tienen.

De dekaden boven zestig werden echter anders gevormd en wel op dezelfde wijze als in het Indogermaansch, b.v.:

LXX sibun têhund letterlijk zeven tiende

LXXX ahtan têhund letterlijk acht tiende

XC niun têhund letterlijk negen tiende

C taihun têhund letterlijk tien tiende

de laatste vorm bij verkorting hund(a), vergelijk boven Indogerm. kanta, Fransch cent.

Ten slotte de vorming in het Oudnederduitsch, waartoe ook het Oudsaksisch behoort.

Voor de dekaden van 20-60 maakte men hier evenals in het Gotisch gebruik van 't als substantief gebruikte telwoord tig(u) van daar: LX sehstig, ons zestig (vergelijk Gotisch saihs tigjus.); daarentegen:

LXX antsibunta, atsibunta (sibuntig).

LXXX antahtôda, ahtoda (ahlodeg).

XC nigunda

C hund waarvan hunderôd.

Bij 70, 80, 90 ziet men in - sibunta, ahtôda, nigunda duidelijk de ordinalia van sibun, ahto, nigun d.i. 7, 8 en 9. Het prefix ant kan men terugbrengen tot hund, dat blijkens bovenstaande hier tien kan en moet beteekenen.

Antsibunta en antahtôda staan dus voor hundsibunta en hundahtôda, letterlijk: tienzevende en tienachtste.

Men ziet de bestanddeelen zijn hier geplaatst in eene orde omgekeerd aan die, waarin zij in de eerst besproken talen voorkwamen: het superlatief suffix ta is hier gehecht aan het getal, dat het aantal dekaden aanwijst, wat in die andere talen niet het geval was.

In het Angelsaksisch vindt men gelijksoortige vormen: hundseofode, hundeahtode, hundnigodc ook hund + ordinale van den aanwijzer. Naar analogie kan men dus besluiten dat XC in het Oudnederduitsch ook ant voor zich heeft gehad; daarvoor pleit ook de Westfriesche vorm tniogentich.

[p. 378]

Eveneens door analogie strekte zich de dekadenvorming door middel van tig ook over 70, 80 en 90 uit, als uit de vormen sibuntig en ahtodeg blijkt.

Dit moest te eerder geschieden, omdat het voorvoegsel hund (ant) langzamerhand verdween (vergelijk de reeks: antsibunta, atsibunta) en de dekaden boven 60 dus een nieuw kenmerk noodig hadden, om niet met de ordinalia zevende enz. verward te worden.

Amsterdam, 12 November 1884.

J.G.W.Z.