Noord en Zuid. Jaargang 7

[p. 371]

Men wordt verzocht.

Toen het gemeentebestuur van Amsterdam voor een paar jaar aan de hoeken der drukste straten bordjes liet plaatsen met het opschrift: ‘Men wordt verzocht, rechts te houden’ gaf de redactie van een der meest gelezen dagbladen in overweging, die bordjes niet te plaatsen, voordat de grove taalfout, waarmede het opschrift begon, daaruit verdwenen was. De zin werd toen door prof. Verdam in bescherming genomen en thans ‘houdt’ ieder Amsterdammer, die de Kalverstraat doorgaat ‘rechts’, zoodat ieder zeker den inhoud van het opschrift begrepen en het nut van den maatregel ingezien heeft. Toch werd er niets aan de bordjes veranderd.

Na dien tijd werd ‘Men wordt verzocht’ meer dan eenmaal afgekeurd, onderzocht en weder goedgekeurd. Het laatst geschiedde dit in N. en Z., pag. 215, als antwoord op eene vraag. 't Is naar aanleiding van een paar zinnen in dat antwoord, dat het volgende stukje geschreven werd.

Verzoeken bestaat uit het werkwoord zoeken met het voorvoegsel ver.

Zoeken. Goth sohjan, Osk sôhian, Ofks suokan komt reeds in de oude Germaansche talen voor met dezelfde beteekenis, die het thans bij ons heeft. Zoo leest men in Ulf. Luc. 2 vs. 44: jah sokidedun ina in ganiþjam jah in kunþam (en zochten hem onder magen en onder bekenden); in Heliand 604: that wi.... wissin hwâr wi ina sôkian scoldin, (dat wij wisten waar wij hem zoeken zouden); in de Oudnederlandsche psalmen: Ps. 68 vs. 7:.... thia suocunt thi, got Israhêlis (die u zoeken, God Israels) en verder in Ulf. Marc. 8, vs. 11, 11 vs. 18, 14 vs. 11, Heliand 807, 5918, Ps. 69, vs. 3 en 5.

Uit deze beteekenis ontwikkelden zich andere. Zoeken, kan gepaard gaan met moeilijkheden, 't zij dat die moeielijkheden zich aan den geest voordoen bij het zoeken naar eene waarheid of aan het lichaam bij het zoeken naar een of ander voorwerp. Het overwinnen van die moeilijkheden vordert strijd en zoo kan zoeken de beteekenis krijgen van strijden. Vandaar dat zoeken de beteekenis van trachten heeft in Ulf. Marc. 12 vs. 12: Jah sokidedun ina undgreipan (en zij zochten hem te grijpen) en in onze tegenwoordige taal in: Ik heb hem zoeken over te halen; die van trachten te verkrijgen in Ulf. Math. 6, vs. 32: All auk þata þiudos sokjand (naar dit alles trachten de heidenen ook), in Heliand 3810 en 11.... the imu te thesuma kunnie herod tinsî sôkid (die (voor) zich van dit volk hier schatting zoekt), in Mnl. Van (den) Feesten, 1 vs. 523.

Ende si ontseit hare minne
Meneghen wel gheraecten man,
Dies an hare soect met sinne

[p. 372]

In Vondels Maeghdebrieven:

‘Wat, zoeckt ghy 't volck, 't welch schuwt

Apollon aen te bidden,

‘Te roocken voor hun beelt.

(Zie Taalg. VII, 145); die van trachten te verkrijgen door strijd, door woordenstrijd, van daar redetwisten in Ulf. Marc. 9 en 16.. hva sokeith mith thaim (wat twist gij met hem) en in Marc. 9 vs. 14 en 12 vs. 28.

die van trachten te verkrijgen, door in rechten te betrekken in Hêliand 1522: ef man hwemu saka sôkea (wanneer men iemand een rechtsgeding aandoet);

die van vijandig zijn en daarom iemand nadeel zoeken in Onl. Ps. 70 vs. 13 en 24... thia suocunt uvel mi (die mij kwaad zoeken) en in de hedendaagsche uitdrukking: ‘iemand zoeken’

die van aanvallen in Mnl. dr. Verwijs, Bll. II, pag. 136 vs. 280.

Al hadden si gheweest die beste,
Die nie met stormen sochten veste,
Si haddent eerlike genoech aengaen.

vandaar dan ook nog soeker voor roover in 't Mnl. Lanc III, vs. 17177.

‘Omtrent middernacht geen vier vernamen.’

Ver Got. fra, Os. far of for, Ofk. far of fer had oorspronkelijk de beteekenis van het bijwoord weg; verg. Got. fragiban = weggeven, Os. far - lîdan = weggaan, Ofk. far uuierpan = wegwerpen, Mnl. versceden = weggaan, Nnl. verbannen, verdrijven, verjagen. Het had dus de kracht om eene beweging in eene richting van een punt, dat als uitgangspunt aangenomen wordt, uit te drukken. Hieruit ontwikkelde zich in de oudere talen die van verdwijnen tengevolge van de werking door het grondwoord uitgedrukt, eene beteekenis, die ver ook in onze taal vertoont en die zich gemakkelijk uit de grondbeteekenis laat afleiden. Het Mnl. en de tegenwoordige taal vertoonen echter veel meer beteekenissen van het genoemde voorvoegsel, en deze laten zich gemakkelijk uit de eerste beteekenis afleiden. (Vergelijk Dr. W.G. Brill Nederlandsche Spraakleer. Vorming van het werkwoord door middel van voorvoegsels). De zelfstandigheid toch, die de bewerking ondergaat, verandert daarbij van plaats en zoo kan ver in werkwoorden als verplaatsen, verplanten, verhuizen eene wisseling van plaats gaan uitdrukken. Dat ver in 't Mnl. dezelfde kracht had, bewijst het woord verplaetselingen voor landverhuizers. Die verwisseling van plaats werd uit het oog verloren en alleen het denkbeeld verwisseling bleef bestaan in werkwoorden als Mnl. verscapen participium van versceppen = herscheppen, en Nnl. verkleeden, vertimmeren. Aan 't begrip verwisseling grenst nauw dat van overgaan en zoo kreeg

[p. 373]

ver de kracht om uit te drukken, dat iets overging of overgebracht werd in de zelfstandigheid door 't grondwoord uitgedrukt: bijv. versteenen versnipperen, verpanden, Mnl. verronst = verroest. De overgang van veranderen in zekere zelfstandigheid tot brengen in zekeren toestand is niet groot en aldus kreeg ver in werkwoorden als verschrikken d.i. maken, dat iemand schrikt, vertwijfelen d.i. maken, dat iemand twijfelt, verwonderen d.i. maken dat iemand wondert = wonder toont, en Mnl. verrusten = rust geven, de kracht om uit te drukken, dat eene zelfstandigheid komt in den toestand, die het gevolg is van de werking door 't grondwoord uitgedrukt.

Deze beteekenis nu heeft ver in verzoeken, welk werkwoord dus beteekent, maken dat iemand zoekt of in verband met de beteekenis, die zoeken vroeger had, maken, dat iemand in strijd geraakt en wel met zich zelf. De strijd, die iemand met zich zelf voert, kan tweeërlei zijn; ten eerste kan hij te kiezen hebben tusschen goed en kwaad en ten tweede kan hij voor het vraagstuk staan: zal ik dit doen of laten. In het eerste geval heeft verzoeken als synoniem naast zich verleiden; in het tweede vragen, bidden. Verzoeken heeft echter nog eene derde beteekenis, die zich ontwikkelde uit het tweede geval. In den zin: ‘Hij verzocht mij, aan tafel te komen,’ heeft verzoeken wel de beteekenis van vragen, maar ook die van uitnoodigen en deze beteekenis heeft geen geringen invloed gehad op het ontstaan der uitdrukking: ‘Men wordt verzocht.’

Hetzij nu verzoeken de beteekenis van verleiden, van vragen of van uitnoodigen heeft, altijd heeft het een voorwerp bij zich; maar de aard van dat voorwerp is bij de verschillende beteekenissen ook verschillend. Alvorens verder te gaan, zij het mij echter vergund even aan te stippen, wat ik door voorwerp versta, omdat ik hierin met den geachten inzender op de vraag in N. en Z. VII. pag. 215 schijn te verschillen. Ik versta door voorwerp, de noodzakelijke bepaling bij een werkwoord. Voorwerpen komen voor bij werkwoorden, die eene werking te kennen geven, waarbij behalve het onderwerp noodzakelijk eene tweede zelfstandigheid in de werking betrokken moet wezen. Zoo kan iemand niet nemen, of hij moet iets nemen; hij kan niet geven, zonder dat er iemand is, die ontvangt; hij kan zich niet schamen, zonder dat er iets is, waarvoor hij zich schaamt. Daarom komt er bij nemen een lijdend (4e nv), bij ontvangen een belanghebbend, medewerkend of handelend (3e nv), bij zich schamen een oorzakelijk voorwerp (2e nv.) Hoe is het nu met verzoeken gesteld? Heeft het den zin van verleiden, dan moet er altijd iemand bij de werking betrokken zijn, die verleid wordt; verzoeken krijgt in dat geval dus een lijdend voorwerp in den 4en nv. bij zich. Verzoeken in de beteekenis van vragen, kan niet plaats hebben of er moet iemand zijn, tot wien men zijn ver-

[p. 374]

zoek richt, die het verzoek aanhoort en eene zaak, die aanleiding geeft tot het doen van het verzoek, zoodat verzoeken in dien zin een voorwerp in den 3en nv. en een oorzakelijk voorwerp vordert; het eischt alzoo den 3en nv. van den persoon, terwijl de zaak wel 4e nv., doch nooit lijdend voorwerp kan wezen. Hieruit volgt, dat er tusschen den nv. van mij in ‘Hij heeft mij dit gevraagd’ en in ‘Hij heeft mij naar die zaak gevraagd’, noch in dien van u in ‘Ik heb het u verzocht’ en in ‘Ik heb u hierom verzocht’ geen verschil kan zijn. Zij vertegenwoordigen steeds die personen, welke het verzoek of de vraag aanhooren en staan dus in den derden naamval, terwijl dit, zoowel als naar deze zaak en het zoowel als hierom op eene zaak wijzen, die de vraag of het verzoek uitlokte en als zoodanig steeds in dezelfde betrekking n.l. die van oorzakelijk voorwerp tot de werking staan. Uit de beteekenis van verzoeken had zich dus nooit een lijdende vorm kunnen ontwikkelen, als verzoeken nog niet een stap verder van zijne oorspronkelijke beteekenis was afgedwaald en als de analogie hier niet gewerkt had.

Vatten wij verzoeken op in de beteekenis van uitnoodigen, dan verzet niets zich tegen den lijdenden vorm; want uitnoodigen heeft een voorwerp in den 4en nv, bij zich. De zaak, waartoe iemand uitgenoodigd wordt, blijft oorzakelijk voorwerp.

Nu is het waar, dat verzocht in ‘Men wordt verzocht’ niet altijd door uitgenoodigd vervangen kan worden, maar het is ook waar, dat men het in nog veel minder gevallen met gevraagd verwisselen kan. Zetten wij ‘Mag ik u verzoeken, mij te volgen’ en ‘Mag ik u uitnoodigen, mij te volgen’ naast elkander, dan blijkt het geringe verschil in beteekenis tusschen de werkwoorden in kwestie.

Behalve het verloop van beteekenis is er nog iets, dat het ontstaan van ‘Men wordt verzocht’ in de hand gewerkt heeft. In onze taal vertoont zich een strekking om intransitieve werkwoorden transitief te maken. Vandaar dat werkwoorden als vergeten, beginnen volgen, opvolgen, nazitten, voorbijgaan, toejuichen, oversteken, baten, schaden, gehoorzamen, die oorspronkelijk onovergankelijk waren thans in den lijdenden vorm gebracht kunnen worden. Het spreekt van zelf, dat dit nadeelig moet werken op het taalgevoel, waarop het gebruik van den 3en of 4en naamval bij de spraakmakende gemeente berust. Houdt men dit in het oog, dan heeft men eene tweede verklaring, die naast de eerste bestaan kan.

Blijven beide oorzaken voortwerken, dan is misschien de tijd niet ver, dat uitdrukkingen als: ‘Ik werd verzocht, niet te rooken’ of ‘Wij werden verzocht den dag daar verder door te brengen’ even goed verstaan en begrepen zullen worden als thans ‘Men wordt verzocht.’

S.