Noord en Zuid. Jaargang 7

Vlook.

Van waar komt dit woord?

Vondel gebruikt het eenige malen.

1.	In zijne Opdracht voor Jeruzalem verwoest: ‘....... vlook gewelfde sterren.’
2.	In Op Neptuun, Merkuur en d' Amsterdamsche Maagd: ‘De Zeegod, grijs van kop en kin, en straf van oogen; Die met zijn spitse vork opborrelt uit den vloed, En in een vlooke schulp van monsters wordt getogen.’
3.	In zijn Eneas, prozavertaling, spreekt hij van vlakke (gerste)korsten, doch in hetzelfde werk in dicht zegt hij vlooke korst en 110 regels verder kleenen vlooken schild.
4.	In zijne vertaling van Q. Horatius Flaccus, Tweede Boek, zevende Gezang: ‘Giet balsem uit de vlooke paarlemoere schelpen.’
5.	In zijne vertaling van P. Virgillius Maro's Landgedichten, Eerste Boek: ‘....... vlooke wannen.’ Ook Hooft gebruikt het: ‘Een vlooke boog, van buien staag beroerd, Is 't welfsel, daar gij 't hemelsch hof mee vloert.’ Bij Anslo lezen wij:

[p. 363]

‘Maalt hij de lucht, de vlooke wolken drijven.’ En bij Bredero: ‘Gij ziet niet lievers dan den vijand in 't gezicht: Gij ziet niet lievers dan met grove kracht van ving'ren De dolle bloedvaan vlook, geestig en zwierend slingren.’

‘Wat beteekent nu dit woord?

Kiliaan noch Plantijn kennen het.

Van Lennep, na eerst den bal geheel misgeslagen te hebben, en wel door de schuld van 't Uitl. Woordenb. op Hooft, verklaart het later door hol. Dit doet ook Van Vloten, uitgezonderd in ‘een vlooke schulp’ (zie het aangehaalde van Vondel onder 2); deze uitdrukking beteekent volgens hem ‘een vlotte, drijvende schulp.

Meijers Woordenschat geeft Vlook = holachtig. Mr. A. Bogaers zegt: “in- of omgebogen, zoodat het iets bevatten kan, en alzoo holachtig.” Ook Oudemans stemt daarmee overeen.

't Is duidelijk, dat geen van de uitleggers het woord kende, doch dat zij de beteekenis afleidden uit het gebruik in den zin, of van elkander overnamen.

Mijns inziens is de verklaring niet juist. Vervangen wij in de aanhalingen uit Vondel vlook door hol of holachtig, dan verkrijgen wij o.a. holle of holachtige schelpen, holle of holachtige wannen, hol of holachtig gewelfde sterren. Is in deze uitdrukkingen hol niet overtollig? En wel vooral voor gewelfd? Een gewelf is immers altijd hol of holachtig? En Hooft zou dan gesproken hebben van “een holle boog, een gebogen boog.” Dat klinkt toch wel wat al te dwaas.

Hoe het dan te verklaren.

Er wordt in ons vaderland een dialect gesproken, waarin dit zonderlinge woord nog voorkomt. In sommige streken van Noord-Holland spreekt men van “eene vlooke sloot,” “eene vlooke schuit,” “eene vlooke pan,” een vlooke pot,’ enz. B.v.: ‘Gaan deer (ga daar) mit je skuit maar niet in, die slôôt is veuls te vlook,’ (de oo zweemende naar ou.) In al die gevallen beteekent het ondiep, nooit iets anders.

Nu komt het mij voor, dat, als wij bij Vondel vlook door ondiep in plaats van door hol of holachtig vervangen, wij veel beter zinnen verkrijgen. Men oordeele:

‘Ondiep gewelfde sterren,’ ‘ondiepe schulp,’ ‘ondiepe korsten,’ enz.; en bij Hooft: ‘ondiepe boog.’

Maar wat zijn nu ‘vlooke wolken?’ (zie het aangehaalde van Anslo.) Wanneer we bedenken, dat er wel gesproken wordt van eene diepe kamer, het diepe woud, dan zouden we er toe kunnen komen, vlooke wolken, ondiepe wolken te noemen, hetwelk dan beteekenen zou, dunne, lichte wolken. Nu blijft ons de uitdrukking

[p. 364]

van Bredero nog over. (Zie het aangehaalde van Bredero.) Hierin verklaart men vlook door golvende of zoo iets. (Zie Oudemans, o.a.: Middel- en Oudnederlandsch Woordenboek.) Tot mijne verwondering noemt Bogaers de uitdrukking van Anslo minder nauwkeurig; en die van Bredero juister. Te meer ‘tot mijne verwondering,’ omdat hij er onmiddellijk op volgen laat: ‘Uit al het voorgaande blijkt, dat vlook den vorm aanduidt van iets, dat zoo uitgehooid is, dat het iets bevatten kan, zonder evenwel gesloten te wezen.’

Ik durf de gissing bijna niet uitspreken, dat Bredero tegenover diep als synoniem van laag, vlook bezigt als synoniem van hoog; 't klinkt mij vrij onwaarschijnlijk, ofschoon de zin zeer duidelijk zou worden.

Hoe het zij, tot dusverre houd ik het er voor, dat ondiep de eigenlijke beteekenis is, en dat, indien in eenig geval een ander woord ter verklaring al beter moge passen, de beteekenis toch op de eene of andere wijze uit ondiep is afgeleid.

Doch nu de vraag nog eens, waarmee ik begon:

Van waar komt dit woord?

Voor zoover mij bekend is, komt het in het Middelnederlandsch niet voor. Als eene komeet, alleen met het gewapend oog te bespeuren, staat het aan den woordenhemel der zeventiende eeuw; want ook bij latere schrijvers trof ik het geen enkelen keer aan. Gelijk ik reeds opmerkte, is het evenwel thans nog in een dialect een zeer bekend woord.

Alle pogingen, die ik in 't werk heb gesteld om het woord etymologisch te verklaren, zijn vergeefsch geweest. Kiliaan en Plantijn, ik zeide het reeds, kennen het niet.

Gaillard geeft in zijn Glossaire Flamand evenmin licht. Evenzoo was het raadplegen van L. De Bo: Westvlaamsch Idioticon, van ‘Schiller und Lübben: Mittelniederdeutsches Wörterbuch, van Angelsaksische glossaria, e.a. zonder eenig gunstig resultaat. De gissing van prof. Brill, dat vlook van het oude vlaak, horde (bij Kiliaan) zou kunnen komen, houd ik voor verwerpelijk.

Misschien gevoelt iemand zich opgewekt, eene poging te wagen om over dit zoo zonderlinge woord eenig licht te doen opgaan. Ik wensch hem een beteren uitslag toe, dan ik heb mogen verkrijgen.

Haarlem, Oct. '84.

W.A.P.F.L. Bakker.

Vlook in den zin van convex, en dus buikig, ruim (in Horatius door Vondel gebezigd ter vertaling van capax, dus ruim, veelbevattend (v. Lennep VI, 461) mag men niet op grond van noordhollandsch vlook ondiep, betwijfelen.

Laten meer hierover.